O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Soliqlar tasnifi.
Yuridik mohiyatiga ko‘ra, soliqlar o‘zlarining bir- biriga o‘xshash va o‘zaro farq qiladigan umumiy (muhim) belgilariga qarab bir qancha mezonlar bo‘yicha tasniflanishi mumkin. Iqtisodiy va yuridik adabiyotlarda soliqlarni tasniflash bo‘yicha eng ko‘p tarqalgan mezonlar ularni undirib olish usuli, qo‘llaniladigan stavkalar xususiyati, soliqlarni belgilash, bekor qilish va joriy etish bo‘yicha davlat organlari vakolatlarining hajmi, subyektlar (soliq to‘lovchilar) turlari belgilar bo‘yicha guruhlarga ajratish hisoblanadi. Soliqlarni undirib olish usuli mezoni bo‘yicha ular to‘g‘ri va egri soliqlarga ajratiladi. To‘g‘ri soliqlar soliq to‘lovchining daromadi yoki mulkidan bevosita undirib olinadigan soliqlar bo‘lib, bu soliq solishning boshlang‘ich shakllaridan hisoblanadi. To‘g‘ri soliqlardan dastlab yer solig‘i, uy solig‘i kabi soliqlar paydo bo‘lib, keyinroq qimmatli qog‘ozlar chiqdi. Hozirgi vaqtda bizning mamlakatimizda to‘g‘ri soliqlarga yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig‘i, jismoniy shaxslardan olinadigan 189 daromad solig‘i va yuridik shaxslarga ham, jismoniy shaxslarga ham solinadigan yer solig‘i va mol-mulk solig‘i kiradi. O‘z navbatida, to‘g‘ri soliqlar shaxsiy soliqlar va aniq (real) soliqlarga bo‘linadi. Bu soliqlar o‘rtasidagi asosiy farq shundaki, birinchi holda amalda olingan daromad yoki mulk, ikkinchi holda esa muayyan iqtisodiy, ba’zan esa, tabiiy sharoitlarga qarab taxminiy o‘rtacha daromad soliqqa tortiladi. Jahon amaliyotida shaxsiy soliqlarga daromad solig‘i, korporat- siyalar foydasiga solinadigan soliq, pul kapitallaridan tushgan daro- madlardan olinadigan soliq, meros va hadyalardan olinadigan soliq misol bo‘la oladi. Bizning respublikamizda to‘g‘ri soliq obyekti, masalan, yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlari (ularga berilgan imtiyozlar hisobga olingan holda), amaldagi daromad hisoblanadi. Aniq (real) soliqlarga mol-mulk solig‘i va yer solig‘i kiradi. Bunda aniq (real) soliq belgilari yer uchastkalariga soliq solishda yaqqol namoyon bo‘ladi. Yer solig‘i stavkalari soliq solish obyektidan olinadigan taxminiy o‘rtacha daromad hisoblanib, tuproqning sinfi va tabiiy shart- sharoitlardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Egri soliqlar tovarlar, ishlar va xizmatlarga narx yoki tarifga qo‘shimcha shaklda belgilanadigan soliqlardir. Ular to‘g‘ri soliqlardan shunisi bilan farqlanadiki, soliq to‘lovchining daromadi yoki mulki bilan bevosita bog‘lanmagan. Egri soliq solinishi kerak bo‘lgan tovarlar ishlab chiqaruvchi, ish bajaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi korxona va tashkilotlar soliq summasini sotiladigan tovarlar, ko‘rsatiladigan ishlar, xizmatlar qiymatiga kiritadi, ya’ni o‘z mohiyati bilan ular soliq yig‘uvchilar bo‘ladi. So‘nggi soliq to‘lovchi yoki soliq egasi bo‘lib tovarlarni yoki xizmatlarni u yoki bu turdagi egri soliqni o‘z ichiga olgan, oshirilgan narxlar yoki tariflar bo‘yicha oluvchi iste’molchi qatnashadi. Ko‘pgina davlatlarning hozirgi zamon soliq tizimlarida egri soliqlarning aksizlar, qo‘shilgan qiymat solig‘i, bojxona boji kabi turlari qo‘llanadi. Egri soliqlarning aynan shunday turlari O‘zbekiston soliq tizimi uchun ham xosdir. 2002-yil 1-yanvardan boshlab respublikada egri soliqning jismoniy shaxslardan transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gazni ishlatish uchun olinadigan soliq turi amal qilmoqda, bu soliq jismoniy shaxslardan olinadigan mol-mulk solig‘i, transport vositalari egalaridan olinadigan soliq o‘rniga kiritilgan. Soliq stavkasi va soliq solish obyekti o‘rtasidagi o‘zaro aloqaga qarab mutanosib va o‘zgaruvchan soliqlar ajratiladi. Mutanosib soliqlarda 190 soliq stavkasi daromad miqdoridan qat’i nazar o‘zgarmasdan qoladi. Mutanosib soliqlar, masalan, yuridik shaxslar daromadi (foydasi)ga soliq solishda qo‘llanadi. 20 foiz miqdorida belgilangan soliq stavkasi daromad (foyda) ortishiga bog‘liq holda o‘zgarmaydi. O‘zgaruvchan soliqlarda daromad ortishi bilan soliq stavkasi ham o‘sib boradi: daromad qancha ko‘p bo‘lsa, undan ushlab qolish foizi ham shuncha ko‘p bo‘ladi. O‘zgaruvchan soliqlarni qo‘llash uchun murakkab progressiyadan foydalaniladi, unga asosan soliq to‘lovchining daromadi qismlarga bo‘linadi va ularning har biri uchun soliqning o‘z stavkasi belgilanadi. O‘zgaruvchan soliqqa jismoniy shaxslarning eng kam ish haqidan 5 – 10 barobar ortiq bo‘lgan daromadiga solinadigan soliq misol bo‘la oladi. Xususan, eng kam ish haqining beshdan o‘n barobarigacha bo‘lgan miqdordagi daromadga solinadigan summasi minimal ish haqining besh barobaridan ortiq bo‘lgan summadan 20 foizni tashkil etadi. Davlat organlarining soliqlarni belgilash, amalga kiritish va bekor qilish bo‘yicha vakolatlari hamda soliqlar kelib tushadigan davlat budjet tizimi darajasiga qarab umumdavlat va mahalliy soliqlar ajratiladi. Soliq to‘lovchilar bo‘yicha yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar ajratiladi. Birinchi guruhga yuridik shaxslar daromadi yoki foydasiga solinadigan soliqlar va ekologiya solig‘i kiradi, ikkinchi guruhga esa, jismoniy shaxslar daromadi yoki foydasidan olinadigan soliqlar kiradi. Ko‘pgina umumdavlat va mahalliy soliqlar jismoniy shaxslar tomonidan ham, yuridik shaxslar tomonidan ham to‘lanadi. Jumladan aksiz solig‘i, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun olinadigan soliq, yer solig‘i, mol-mulk solig‘i va boshqa turlarini. Ba’zan maxsus adabiyotlarda soliqlarning boshqa tasniflari ham ajaratiladi. Xususan, soliq o‘tkaziladigan budjet darajasiga qarab ular biriktirilgan va tartibga soluvchi soliqlarga bo‘linadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|