O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
birinchidan
jismoniy xususiyatlarining o‘zgarmasligi; ikkinchidan, qat’iyligi; uchinchidan, unga ketadigan mablag‘ va mehnat hajmining yuqoriligi va boshq. Lekin oltinning pul sifatidagi muomilasi bir qancha qiyinchiliklarni ham tug‘diradi. Shu sababli, XVII–XIX asrlarda deyarli barcha mamlakatlar ma’lum bir oltin massasiga ifodalangan qog‘oz ko‘rinishidagi pullarga o‘tishdi. Uzoq vaqt davomida bu qog‘oz pullari egalari ularni teng hajmdagi oltinga almashtirish huquqiga ega edilar. Hozirgi vaqtda ko‘pgina davlatlar va banklar qog‘oz ko‘rinishidagi pullarni oltinga almashtirish bo‘yicha huquq va majburiyatlardan voz kechgan. 246 Oldingi vaqtlarda qog‘oz pullarda ularning oltinga bo‘lgan nisbati yozib qo‘yilar edi. Masalan, 1920-yillardagi sobiq Ittifoqning iqtisodiy siyosat davrida muomilada bo‘lgan rublda mana shunday yozuvlarni uchratish mumkin edi. Hozirda ko‘pgina davlatlar bundan voz kechmoqda. Sababi, pul birliklari (qog‘oz pullar ham, tangalar ham) emitetning (ya’ni davlatning) barcha aktivlari bilan ta’minlangandir. Bu holat davlatlarning pul muomilasi to‘g‘risidagi qonunchilik aktlarida mustahkamlangan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi «Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonunning 33-moddasiga binoan muomilada bo‘lgan banknotlar va tangalar Markaziy bankning qat’iy majburiyatlari hisoblanadi va uning barcha aktivlari bilan ta’minlanadi. Shu sababli, har bir banknotda (tangada) uning oltinga nisbati, almashtirilishi yoki boshqa usullarda ta’minlanganligini ko‘rsatishga hojat qolmadi. Oldingi vaqtlarda muomilada bo‘lgan rasmiy pul birligining «oltin» mazmuni bekor qilindi. Bundan tashqari, pul vazifasini oltindan tashqari, boshqa qimmatbaxo metallar – kumush, platina ham bajargan. Hozirgi vaqtda kumushdan tangalar yasovchi davlatlar soni juda ozdir. O‘zbekiston Respublikasida oltin, kumush va platinadan tangalar faqatgina maxsus tayyorlangan va qadoqlangan sovg‘alar (suvenir) sifatida chiqarilishi mumkin. Pullar muomilaga davlat tomonidan, aniqrog‘i u vakolat bergan banklar tomonidan chiqariladi. O‘zbekiston Respublikasida pul birlik- larini chiqarish O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki zimmasiga yuklatilgan. Pul birliklari gerb, bayroq singari davlat ramzi bo‘lib hisoblanadi. Rasmiy pul birliklari davlat qonunchilik aktlarida nazarda tutilgandir. Ba’zi hollarda davlat hududida uning ruxsati bilan yoki ruxsatisiz boshqa pul birliklari ham muomilada bo‘lishi mumkin. Bunday pul birliklari rasmiy pul birliklarining yetishmovchiligidan kelib chiqishi mumkin. 1991-yil 31-avgustda O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi e’lon qilindi. O‘zbekiston Respublikasi siyosiy jihatdan mustaqillikka erishdi. Endigi vazifa – iqtisodiy mustaqillikni ta’minlash va bozor munosabatlariga asoslangan jamiyat kurish bilan bog‘liq qator muam- molarni hal qilishdan iborat. Har qanday davlatning mustaqilligini ta’minlaydigan bir qancha omillar mavjud, bular: chegara, chegarani qo‘riqlaydigan qo‘shin, davlat ramzlari – bayroq, gerb hamda iqtisodiy muomila vositasi bo‘lmish – milliy valutadir. 247 O‘zbekiston Respublikasi 1992-yil noyabr oyidan boshlab avval so‘m kuponlarni, so‘ng milliy valutani muomilaga kiritdi. Buning sababi shundaki: birinchidan : bozor tarmoqlari, ayniqsa pul-kredit muomilasi sohasi- dagi munosabatlar hali mukammal emas edi. Milliy pulning birdaniga joriy etilishi – iqtisodiyotning umumiy holatiga, muomila tizimiga hamda bank sohasidagi sof texnik sabablariga ko‘ra, uning qiymatiga ta’sir ko‘rsatmasligi lozim. Pul qiymatining tushib ketishi iqtisodiyot sohasida ko‘ngilsiz oqibat- larni keltirib chiqarishi mumkin edi; ikkinchidan : MDH doirasida har xil valutalar muomilada bo‘lgan bir paytda, pulning bu sharoitga moslashishi va uning qiymatini aniqlaydigan vaziyat vujudga kelishi zarur edi. Milliy pulni birdaniga muomilaga kiritish korxonalarning rubllik hisoblarini SO‘Mlik hisoblarga aylantirish zaruratini tug‘dirar, bu esa MDH mamlakatlari korxonalari o‘rtasidagi xo‘jalik aloqalariga rahna solar edi. Rublda davlatlararo hisob-kitob qilish imkoniyati mavjud bo‘lgan davrda so‘m-kuponnning joriy etilishi o‘zaro xo‘jalik aloqalari uzilib qolishining oldini oldi. Qirg‘iziston o‘z milliy valutasini joriy etganda mana shu holni hisobga olmagan edi; uchinchidan : milliy pulga bosqichma-bosqich o‘tish ijtimoiy talofat- larni kamaytiradi. Har qanday pul islohoti, xususan narxlar erkin yoki erkinlikka yaqin bo‘lgan sharoitda yoki musodara tariqasida ham bo‘ladi. Masalan, pul 1:10 yoki 1:100 nisbati bilan almashtirilgan taqdirda ham, narx-navo aynan shu nisbat darajasidan pastga tushmaydi. Har qanday pul islohotida ham narx-navoning o‘sishi ro‘y beradi. Pul almashish nisbati qancha baland bo‘lsa, aholi jamg‘armasining pasayishi shuncha yuqori bo‘ladi. Birga bir nisbatida almashtirilgandagina, aholi kam jabr ko‘rishi mumkin. O‘zbekiston Hukumati xalq uchun kulay bo‘lgan ana shu yagona yo‘ldan bordi. Bizdan avval milliy valutasini joriy qilgan respublikalardan har xil yo‘llar bilan oqib kelayotgan, mol bilan ta’minlanmagan qog‘oz pullarning ko‘payib ketganini hisobga oladigan bo‘lsak, birdaniga milliy valutani joriy etish, uning salmog‘ini juda tushirib yuborgan bo‘lardi. Rubl bilan 1:1 nisbatida almashtirish esa pulimizni birdaniga qadrsiz qilib qo‘yar edi. Milliy valutaga so‘m-kupon orqali bosqichma-bosqich o‘tish aholini ham, bo‘lajak o‘zbek SO‘Mini ham hyech narsa bilan ta’minlanmagan rubl bosqinidan muhofaza qiladi. |