O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ta’minlanishi;
mablag‘larni oluvchilar bilan to‘lovchilarning shartnoma va hisob- kitoblar intizomiga rioya etishlarini o‘zaro nazorat qilishlari, shuningdek, hisob-kitob munosabatlari ustidan bank nazorati uchun zarur bo‘lgan 259 shart-sharoitlarni tashkil etish; hisob-kitoblardan ortiqcha bo‘g‘inlarni chiqarish, to‘lovlarni amalga oshirishning elektron usullarini joriy etish yo‘li bilan hisob-kitob operatsiyalarini optimallashtirish ; aholi naqd pulsiz hisob-kitoblarini kengaytirish va h.k. Naqd pulsiz hisob-kitoblar iqtisodiy mazmuniga ko‘ra, tovar va tovarsiz operatsiyalar bo‘yicha hisob-kitoblarga bo‘linadi. Tovar operatsiyalariga realizatsiya qilingan tovar-moddiy boyliklar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar uchun korxonalar, tashkilotlar o‘rtasida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar kiradi. Tovarsiz operatsiyalar moliyaviy majburiyatlar bo‘yicha hisob-kitoblar (budjetga to‘lovlar, bank ssudalarini to‘lash, sug‘urta to‘lovlari va boshq)dir. Naqd pulsiz hisob-kitoblar yetkazib beruvchi bilan xaridor, yetkazib beruvchi bilan bank, xaridor bilan bank o‘rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni aks ettiradi. Shu munosabat bilan naqd pulsiz hisob-kitoblarga muayyan xususiyatlar xos bo‘lib, ular ikki omil bilan bog‘liqdir. Birinchidan, har bir hisob-kitob operatsiyasi uchun ayni bir vaqtda uch qatnashchi mavjud bo‘lishi shart: bank, to‘lovchi va oluvchi. Ularning hisob -kitob munosabatlari sohasidagi o‘zaro aloqalari ko‘p hollarda fuqarolik-huquqiy shartnomalari bilan tartibga solinadi. Ikkinchidan, hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish tartibi Markaziy bank tomonidan belgilanib, ushbu munosabatlarda u o‘ziga tegishli hokimiyat vakolatlari berilgan davlat organi sifatida qatnashadi. Shu sababli hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish vaqtida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlar fuqarolik huquqi va moliya huquqi me’yorlari bilan tartibga solinadi. Fuqarolik huquqi me’yorlari turli subyektlar o‘rtasida shartnoma majburiyatlarini bajarish vaqtida yuzaga keladigan hisob-kitob operatsiyalarini tartibga soladi. Fuqarolik huquqiy shartnomalarni tuzish vaqtida ushbu shartnomalarda tomonlar kelishuvi bo‘yicha belgilanadigan hisob-kitoblar shartlari (shakli, muddatlari va h.k.) nazarda tutilgan bo‘lishi lozim. Ammo barcha hisob-kitob munosabatlari uchun moliyaviy-huquqiy tartibga solishning mavjud bo‘lishi xosdir. Bu shu bilan belgilanadiki, naqd pulsiz hisob-kitoblarning majburiy subyektlaridan biri sifatida banklar qatnashib, ular o‘z mijozlari (to‘lovchilar va oluvchilar – fuqarolik huquqiy munosabatlari subyektlari)ning farmoyishlarini passiv bajaruvchi rolida chiqish bilangina cheklanib qolmaydi. Hisob-kitob munosabatlari subyektlaridan biri bo‘lib, banklar hisob-kitoblarni tashkil 260 etadi va amalga oshiradi, hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish uchun belgilangan qoidalarga rioya etilishini nazorat qiladi, zarur asoslar mavjud bo‘lgan hollarda esa, davlat majburlov choralarini ham qo‘llaydi. Tabiiyki, banklar bilan ularning mijozlari o‘rtasidagi munosabatlarning ushbu guruhi fuqarolik huquqi me’yorlari bilan tartibga solinishi mumkin emas. Mazkur holda davlat-hokimiyat xususiyatidagi moliyaviy-huquqiy munosabatlarning barcha belgilari yaqqol ko‘rinib turibdi va shu munosabat bilan ular moliya huquqi tomonidan o‘rganilmoqda. Naqd pulsiz hisob-kitoblarni moliyaviy-huquqiy tartibga solish asoslari «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonun bilan belgilangan. Mazkur qonunning 36-moddasiga muvofiq naqd pulsiz hisob-kitoblar O‘zbekiston Respublikasi hududida banklar orqali amalga oshiriladi. Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasining naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshiruvchi, qonunchilikda «mijozlar» deb ataladigan barcha yuridik va jismoniy shaxslari uchun majburiy bo‘lgan naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllari va qoidalarini belgilash huquqiga ega. Markaziy bank normativ hujjatlari hisob-kitoblarni tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi kredit muassasalari uchun ham majburiy hisoblanadi. «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunning 4-moddasiga muvofiq banklar zimmasiga jismoniy va yuridik shaxslarning, shu jumladan vakil banklarning hisobvaraqlarini ochish va yuritish, hisobvaraqlar bo‘yicha hisob-kitob qilish vazifalari yuklatilgan. Hisob-kitoblar to‘g‘risidagi amaldagi qonunchilik hisob-kitoblar tamoyillari va tartibini belgilovchi moliyaviy-huquqiy me’yorlarni o‘z ichiga olgan. Ularda, shuningdek, hisob-kitoblarni amalga oshirish jarayonida banklar bilan mijozlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning mazmun va shakllari tartibga solinadi. Hisob-kitoblarni amalga oshirish vaqtida banklar barcha mijozlar tomonidan hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari, shartnoma intizomiga rioya etilishi, hisob-kitob hujjatlarining tegishli tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlanishini nazorat qiladi. Naqd pulsiz muomalani tashkil etishni tartibga soluvchi asosiy normativ hujjat – bu «O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob- kitoblar to‘g‘risida»gi nizom (yangi tahrirda) hisoblanadi. Ushbu hujjat naqd pulsiz hisob-kitoblarning barcha shakllari bo‘yicha pul-hisob-kitob hujjatlarini rasmiylashtirish, hisob-kitob intizomiga rioya etilishini nazorat qilish va u buzilgan taqdirda ta’sir choralarini qo‘llash tartibini belgilaydi. |