Oddiy va murakkab savollarni qo‘yish qoidalari
116
1) qo‘yilayotgan savol aniq bo‘lishi kerak;
2) aniqlovchi savollarga «ha» yoki «yo‘q» shaklidagi muqobil javob
olinishi kerak;
3) savol qisqa va ravshan shaklda ifodalanishi kerak;
4) savol oddiy qo‘yilishi kerak;
5)
murakkab ayiruvchi savollarda barcha tomonlarning muqobil
ravishda sanab o‘tilishi.
6)
savolni ritorik (notiqlik) uslubda qo‘ymaslik lozim. Masalan,
«Qaysi o‘zbek O‘zbekistonni sevmaydi?» shaklida. Odatda ritorik
savollarda tasdiq yoki inkor shaklidagi mazmun bo‘lib, ular savol tarzida
emas, balki hukm shaklida ifodalanadi.
Javoblar ham savollar tabiatiga qarab shakllanadi. Jumladan, oddiy
savollarga javob ham oddiy bo‘lib, «ha» yoki «yo‘q» shaklida bo‘ladi.
Masalan, «Tergovchi huquqshunosmi? – ha» – shaklida.
Oddiy to‘ldiruvchi savollarning javoblari aniq va puxta ma’lumotlarni
o‘z ichiga olishi lozim. Masalan, «IIV Akademiyasi qachon va qaysi
farmon bilan tashkil etilgan?» degan savolga «IIV Akademiyasi 1994 yil,
2 sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan tashkil
etilgan» – kabi to‘liq javob shaklida bo‘ladi.
Murakkab to‘ldiruvchi savollarga javob uning tarkibidagi barcha
oddiy savollarga javob tarzida bo‘ladi. Masalan, «Haqiqatdan ham jinoyat
qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sodir etilganmi?» degan murakkab savolga
javob «Jinoyat qasddan sodir etilgan» yoki «Jinoyat ehtiyotsizlikdan sodir
etilgan» shaklida bo‘ladi.
3. Faraz (gipoteza) va uning tarkibi
Mantiqiy tadqiqotning asosiy maqsadi empirik izlanishlar natijasida
olingan faktlarning mohiyatini tahlil etish, muayyan bir tizimga solish
hamda bashorat qilish orqali ma’lum bir tamoyil va qonuniyatlarni
aniqlashdan iborat.
Faraz (gipoteza) – tabiat, jamiyat va insonning tafakkurida yuz
beradigan narsa va hodisalarning umumiy aloqadorlik sabablari va
qonuniyatlari haqidagi ilmiy asoslangan taxminiy, ehtimoliy bilimlarning
rivojlanish shaklidir.
Faraz (yunoncha hupothesic – asos, taxmin ) uslubiy jihatdan ikki xil
ma’noda, ya’ni yetarlicha asoslanmaganlikni tasniflovchi bilimning
rivojlanish shakli sifatida hamda muammolilik va muayyan bir taxminni
izohlovchi tamoyil, nazariya va qonunlarni shakllantiruvchi uslub sifatida
ishlatiladi.
117
Farazning shakllanishi va ilmiy tekshirishda qo‘llanilishi jarayoni bir
necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi: birinchi bosqichda, nazariy izohga
muhtoj empirik ma’lumotlar bilan tanishiladi. Bu ma’lumotlar ilmiy
qonun va nazariyalar asosida izohlashga harakat qilinadi. Agar mavjud
qonun va nazariyalar hodisaning mohiyatini izohlab bera olmasa, ikkinchi
bosqichga o‘tiladi, ya’ni hodisaning yuz berish sabab va qonuniyatlari
haqida taxmin va farazlar oldinga suriladi. Bunda olim mantiqiy
tafakkurning induktiv analogiya bo‘yicha xulosalash va modellashtirish
singari uslublaridan foydalanadi. Bu bosqichda bir-biriga zid bir necha
taxminiy izohlar bo‘lishi mumkin. Uchinchi bosqichda, bir necha taxmin
va farazlarning ichidan haqiqatga ehtimoliy yaqinlari tanlab olinadi. Bu
bosqichda faraz (gipoteza)ning mantiqiy ziddiyatsizligi fanning
fundamental qoidalariga zid kelmasligi tahlil etiladi.
To‘rtinchi bosqichda asosiy faraz amaliy tajribada tekshirish mumkin
bo‘lgan deduktiv xulosaning natijasidan olinadi va gipoteza tekshirilib,
unga aniqliklar kiritiladi. Beshinchi bosqichda muayyan nazariyadan
keltirib chiqarilgan natija eksperimental jihatdan tekshiriladi. Faraz
emperik jihatdan tasdiqlanadi yoki inkor etiladi.
Farazning umumiy tarkibidan ko‘rinib turibdiki, u murakkab bilish
uslubi bo‘lib, unda mantiqning deduktiv, induktiv hamda analogik
xulosalash usullaridan keng foydalaniladi. Faraz tarkibining tahlili
quyidagi muhim belgilarni ko‘rsatib beradi:
Farazning birinchi muhim belgisi bu uning mantiqiy bilish uslubi
ekanligi. Bu belgi inson bilimlarining doimiy uzluksiz ravishda
noaniqlikdan aniqlikka borishini, hodisalarning sababiy bog‘lanishlari va
qonuniyatlarini uzluksiz o‘rganish bilan bog‘liqdir. Haqiqatdan ham
tabiat, jamiyat va inson tafakkurining sabablari va qonuniyatlarini bilish
farazdan boshlanadi;
Farazning ikkinchi belgisi – uning taxminiy muammolik bo‘lishi.
Farazdagi taxminiy fikrlar mantiqiy xulosaning usullari orqali aniqlanishi,
ma’lum darajada obyektiv haqiqatga asoslanishi lozim.
Farazning uchinchi belgisi – uning yangi bilimlarni keltirib chiqarishi.
Farazning chinligini dalillash jarayonida bizga noma’lum bo‘lgan yangi
bilimlar kelib chiqishi mumkin. Farazning bunday ijodiy ko‘rinishi ilmiy
tadqiqot jarayonida yangi tamoyil, nazariya va qonunlarni keltirib
chiqaradi.
Faraz tadqiqot obyektiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi.
Tabiat, jamiyat va inson tafakkurining qonuniyatlari va sabablari
haqida ilmiy asoslangan farazga umumiy faraz deb aytiladi. Umumiy faraz
118
tadqiq etilayotgan hodisalarning butun bir sinfi bilan umumiy aloqadorligi
va qonuniy tabiatini tushuntirish maqsadida qo‘llaniladi. Umumiy farazga
fan tarixidan juda ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan,
Demokritning «Narsalarning atomistik tuzilishi» haqidagi farazi
keyinchalik gipoteza shaklida o‘rganilib, isbotlangan nazariyaga aylandi.
Juz’iy faraz deb muayyan sinf turining aniq ayrim va yakka
hodisalarining sababiy va qonuniy bog‘lanishlari haqidagi ilmiy
asoslangan faraziga aytiladi. Juz’iy faraz muayyan ko‘plikning ayrim
qismlari, qonuniyatlarining paydo bo‘lish sabablarini o‘rganish uchun
yaratiladi. Masalan, arxeolog qazish ishlarida ochilgan topilmaning yoshi
haqida faraz tuzsa, tarixchi aniq tarixiy davrlar haqida farazlar tuzadi.
Yakka faraz – alohida olingan narsa va hodisalarning paydo bo‘lish va
rivojlanishi qonuniyatlarini tushuntiruvchi dalillarga asoslangan taxmin.
Tergovchi jinoyatni ochishda, sodir etilgan jinoyatning individual
belgilaridan kelib chiqib yoki vrach aniq bir kasalni davolash jarayonida
individual yondashuvlarga asoslanib turli taxminlarni o‘rtaga tashlaydi.
Masalan, O‘zbekistonning mustaqillikka erishishi va o‘ziga xos bozor
iqtisodiyotiga ega bo‘lishi, iqtisodiy rivojlanishning turli ehtimoliy
taxminga asoslangan yo‘llarini ishlab chiqishni taqozo etadi.
Umumiy, xususiy va yakka farazlarni isbotlash jarayonida ishchi
farazlar ham tuziladi.
Ishchi faraz – tadqiqotning boshlang‘ich bosqichida tuzilib, undan
kuzatish va eksperiment natijalarini tasvirlash, muayyan bir tizimga solish,
guruhlashtirish va bayon etishda foydalaniladi. Ishchi farazda yangi
faktlar, aloqalar oydinlashib, yangi ehtimoliy bilimlar paydo bo‘ladi.
Sud-tergov amaliyotida alohida faktlarni yoki jinoiy hodisalarni
izohlashda turli farazlar oldinga suriladi. Bunday farazlar «versiya» (lotin.
versio – o‘zgartirish, turlantirish) yoki o‘zbekcha «tusmol» deb ataladi.
Tusmol sud-tergov amaliyotida qo‘llaniladigan jinoyatchilikning ayrim
xususiyatlari va umuman jinoyatchilikning mohiyati va kelib chiqishini
izohlovchi faraz shakli. Sud oldida turgan jinoyat hodisasini va jinoyatni
sodir etgan jinoyatchini aniqlash vazifasini isbotlashda yuz bergan hodisa
haqida umumiy tusmolni oldinga surishni taqozo qiladi. Bu tusmol
hodisaning barcha muhim jihatlarini umumlashtirib, kim sodir etgan,
qachon, qayerda, qanday usulda sodir etgan, jinoyatning maqsadi, motivi,
jinoyatchining aybi kabi bir necha savollarga javob berishi lozim. Odatda
tusmol sodir etilgan aniq jinoyatning aniq dalillari yig‘indisiga asoslanadi.
Umumiy tusmolni tekshirish jinoiy hodisaning yakka jihatlarini,
faktlarini keng tahlil qilish asosida olib boriladi. Jinoiy hodisaning har bir
119
tomoni haqida juz’iy hamda yakka tusmollar oldinga suriladi. Juz’iy va
yakka tusmollar yordamida olingan axborotlar umumiy tusmolni
aniqlashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Dostları ilə paylaş: |