O‘zbekiston respublikasi jismoniy tarbiya va sport vazirligi o‘z
Internet saytlari 1. www.gov.uz – Oʻzbekiston Respublikasi hukumat portali.
2. www.lex.uz – Oʻzbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi.
3. http://www.Ziyonet.uz.
4.Sport.uz.
Chidamlilik – insonning biron harakat faoliyatini uzoq vaqt davomida uning samarasini pasaytirmasdan bajarish qobiliyati. Ishning davomiyligi oxir oqibat charchash bilan chegaralanganligi munosabati bilan chidamlilikni organizmning charchashga bardosh berish imkoniyati deb ham ifodalash mumkin. Charchash - uzoq vaqt davomidagi og‘ir faoliyat natijasida organizmning mehnat layoqati pasayishi bilan tavsiflanadigan holati. U, ish boshlangandan so‘ng ma’lum vaqt o‘tishi bilan paydo bo‘ladi va faoliyatni avvalgi samara bilan bajara olmaslikda namoyon bo‘ladi. Charchashni rivojlanishi 3 bosqichda o‘tadi:
1. Kompensatsiyalangan ‘Charchash bosqichi, qiyinchiliklarning ortib borishiga qaramasdan, insonning avvalo irodaviy urinishlari va harakat amallarinining biomexanik tuzilishini qisman o‘zgartirish hisobiga avvalgi sur’atlarni saqlab turish vaqti.
2. Dekompensatsiyalangan ‘Charchash bosqichsi, insonning barcha urinishlariga qaramasdan, faoliyat samarasini saqlab qola olmasligi. Agar shu holatda ish davom ettirilsa, bir ozdan keyin uni bajarishdan bosh tortish vaqti keladi.
3. To‘la ‘Charchash bosqichi. rasmda ‘Charchash holatida davriy harakat amallarini bajarishda tezlikning, qadamlar uzunligi va chastotasining o‘zgarishi keltirilgan (konkida yugurish misolida). Kompensatsiyalangan charchash bosqichsida, qadamlar uzunligi kamaygan bo‘lishiga qaramasdan, tezlik qadamlar chastotasi ortishi hisobiga saqlanib turadi. Charchash birlamchi mushaklarning qisqarish kuchi kamayishida namoyon bo‘ladi, natijada muzdan itarilish kuchi va tezligining kamayishi, qadamlar uzunligining qisqarishi yuz beradi. Qadamlar chastotasi bu erda kompensator mexanizm rolini o‘ynaydi va ma’lum vaqtgacha tezlikning keskin o‘zgarmasligini tasdiqlaydi.
Dekompensatsiyalangan charchash bosqichsida qadamlar chastotasi ortishiga qaramasdan, tezlik pasaya boshlaydi. Chidamli odamlarda bir xil sharoitlarda charchashning birinchi va ikkinchi bosqichlari kechroq yuz beradi, to‘la charchash bosqichsida ham ishga layoqat sur’ati boshqalarga qaraganda sekinroq pasayadi.
Chidamlilik jismoniy faoliyatning hamma turida zarur. Jismoniy mashqlarning bir turida u sport natijasini tasdiqlaydi (yurish, o‘rta va uzoq masofalarga yugurish, chang‘i sporti), boshqalarda ma’lum taktik amallarni bajarish imkonini beradi (boks, kurash, sport o‘yinlari va boshq.), uchinchilarda qisqa muddatli ko‘plab katta yuklamalarga bardosh berish va kuchlarning tez orada qayta tiklanishini ta’daqlaydi (sprintercha yugurish, sakrash, og‘ir atletika va boshqalar.)
Chidamlilikning rivojlanganligi darajasini ikki guruh ko‘rsatkichlar asosida baholash mumkin:
1. Tashqi ko‘rsatkichlar-charchash vaqtida inson harakat faoliyatining natijaviyligini ifodalaydi.
2. Ichki ko‘rsatkichlar ma’lum faoliyat bajarilishini tasdiqlovchi organizm qismlari va tizimi faoliyatida yuz berayotgan ma’lum o‘zgarishlarni aks ettiradi.
Davriy mashqlarda chidamlilikning tashqi ko‘rsatkichlari:
♦belgilangan vaqtda bosib o‘tilgan masofa (masalan, bir soatli yugurish yoki 12 daqiqalik Kuper testida);
♦ancha uzoq bo‘lgan masofani kam vaqt sarflagan holda bosib o‘tish (Masalan, 5000 m ga yugirish, 1500 m ga suzish);
♦ belgilangan tezlikda eng uzoq masofani «oxirigacha» bosib o‘tish (masalan, belgilangan 6,0 m/s tezlikda yugurish).
Kuch mashqlarida chidamlilik quyidagilar bilan ifodalanadi:
♦ ushbu mashqni takrorlay olish miqdori bilan (tortilish, bir oyoqda o‘tirishning chegaraviy miqdorlari);
♦ tana holatini ko‘p vaqt davomida o‘zgarishsiz saqlash yoki kuch mashqlarini eng kam vaqtda bajarish (Masalan, 5 m arqonga osilib chiqish; 6 marta tortilgandan keyin va boshqalar.);
♦ belgilangan vaqtda eng ko‘p harakatlar miqdori (masalan, 10 s da eng ko‘p o‘tirib turish).
Barcha jismoniy mashqlarda insonning chidamlilik belgisi bo‘lib ishning boshida, o‘rtasida va yakunida harakat amallari biomexanik ko‘rsatkichlarining o‘zgarish xususiyatlari xizmat qiladi. Turli vaqt oraliqlarida ularning ko‘rsatkichlarini taqqoslab, chidamlilik darajasi haqida xulosa beriladi. Odatda, mashq yakunida bu ko‘rsatkichlar qanchalik kam o‘zgarsa, chidamlilik darajasi shuncha yuqori bo‘ladi.
Chidamlilikning ichki ko‘rsatkichlari: insonning charchagan holatida markaziy asab tizimi, yurak-qon tomir, nafas olish, endokrin va boshqa tizimlaridagi o‘zgarishlar.
Chidamlilik insonning boshqa jismoniy imkoniyatlarining rivojlanganlik darajasiga bog‘liq. Bulardan kelib chiqqan holda ikki tur ko‘rsatkichlarni qo‘llash taklif qilinadi:
1. Mutloq – kuch, tezlik va muvofiqlash layoqatlarining rivojlanganligini hisobga olmasdan.
2. Nisbiy - kuch, tezlik va muvofiqlash layoqatlarining rivojlanganligini hisobga olgan holda.
Masalan, agar barcha shug‘ullanuvchilarga bir xil masofani yugurib o‘tish taklif qilinsa, u holda yugurish natijalari chidamlilikning mutloq ko‘rsatkichlarini ifodalaydi. Bunda ko‘pincha xar xil odamlarning bir xil ko‘rsatkichlari ularning chidamliligi bir xil degani emas, chunki uning namoyon bo‘lishi bog‘liq bo‘lgan boshqa jismoniy sifatlar ko‘rsatkichlari e’tiborga olinmagan.
Tezlik, kuch va muvofiqlash layoqatlari nisbatan bir xil odamlarning chidamliligi taqqoslanganda, nisbiy chidamlilik ko‘rsatkichlari olinadi.
Chidamlilikning namoyon bo‘lish imkoniyat-larini taqqoslash ma’lum insonlardagi maksimumdan ma’lum foizlarni hisoblash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Masalan, maksimal yugurishning 60% va shtangani ko‘tarishda mushaklar kuchining 50%. Chidamlilikning nisbiy ko‘rsatkichlarini baholash uchun chidamlilikning turli koeffitsientlari va indekslari qo‘llaniladi, ular ma’lum formulalar yordamida hisoblash yo‘li bilan topiladi. Bunda kuchli va zaiflar o‘z imkoniyatlariga nisba-tan bir xil ish bajaradilar. Tezlik va kuch imkoniyatlaridan yaxshi foydalana olmaydigan odamlar, odatda, chidamlilikning past mutloq ko‘rsatkichlariga ega.
Chidamlilikning tuzilishi har bir hol uchun ma’lum faoliyat turining shartlari bilan aniqlanadi. Chidamlilikning rivojlanganlik va namoyon bo‘lish darajasi bir qator omillarga bog‘liq.
♦ inson organizmida energetik zahiralar mavjudligi;
♦organizmning turli tizimlari funksional imkoniyatlari darajasi (yurak-qon tomir, markaziy asab tizimi, asab-mushak va boshq.)
♦ushbu tizimlarning faollashuv tezligi va muvofiq-lashtirilganligi darajasi;
♦fiziologik va ruhiy funksiyalarning organizm ichki muhitining noqulay sharoitlariga turg‘unligi (kislorod etish-masligi va boshq.);
♦organizmnig energetik va funksional salohiyatini tejab ishlatish;
♦tayanch-harakat apparatining tayyorlanganligi;
♦kontakt mahorati texnikasining takomillashganligi;
♦shaxsiy-ruxiy xususiyatlar (ishga qiziqish, tirishqoqlik, chidamlilik, qat’iylik va h.k.).
Inson chidamligiga ta’sir ko‘rsatadigan boshqa omillar qatorida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: yosh, jins, insonning morfologik xususiyatlari va faoliyat sharoiti.
Mazkur omillar harakat faoliyatining ko‘p turlarida aha-miyatga ega, lekin ulardan har birining namoyon bo‘lish darajasi va ularning nisbati ma’lum faoliyat xususiyatlaridan kelib chiqqan holda turlicha bo‘ladi. Shuning uchun chidamlilikning har xil shakllari mavjud, ular o‘zlarining belgilariga ko‘ra guruhlanadi. Masalan:
♦davriy, nodavriy yoki aralash xususiyatli ishga chidamlilik;
♦statik yoki dinamik chidamlilik; mahalliy, daqtaqaviy yoki global chidamlilik; aerob yoki anaerob chidamlilik: tezlik, kuch yoki muvofiqlashishga xos chidamlilik; umumiy yoki ixtisoslashgan chidamlilik;
♦masofaviy, o‘yin yoki ko‘pkurash chidamliligi va boshq. Biroq faqat bir turdagi chidamlilik shakli namoyon bo‘lishing talab qiladigan harakat amallari mavjud emas. Ixtiyoriy harakat amallarini bajarishda chidamlilikning turli shakllari namoyon bo‘ladi. Amaliyotda chidamlilikning alohida shakllarini bog‘liqligi bo‘yicha baholash imkonini beradigan tasnifni qo‘llash maqsadga muvofiq.
Amaliyotda juda ko‘p chidamlilik shakllarining namoyon bo‘lishi ikki turga ajratiladi I. Umumiy. II. Maxsus.
Umumiy chidamlilik – insonning odatiy bo‘lmagan faoliyatni uzoq va muvaffaqiyatli bajara olish qobiliyati.
Maxsus chidamlilik – faoliyatning ma’lum turi talablari bilan belgilanadigan sharoitlarda ishni samarali bajara olish va charchoqqa bardosh berish qobiliyati.
Ma’lumki, faoliyatning u yoki bu turi kuch, tezlik va muvofiqlash layoqatlarining namoyon bo‘lishiga, demak chidam-lilikka ham yuqori talablar qo‘yishi mumkin. Faoliyatning bog‘liq holda chidamlilikning bu turlarini namoyon bo‘lishi mushak ishlarining energo ta’daqoti bilan bog‘liq.
Chidamlilikning namoyon bo‘lishini faoliyatning xususiyatlari, talablari va uning shiddatliligi asosida to‘la ifodalash mumkin. Shundan kelib chiqqan holda chidamlilikning quyidagi asosiy shakllarini ko‘rsatish mumkin.
