O’zbekiston respublikasi oily va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Standart termoelektr termometrlar

Termoelektr termometr termoparasi turi	Darajalash belgisi, yangisi (eskisi)	O`lchash chegarasi, ℃	Yuqori o`lchash chegarasi, ℃
			Uzoq vaqt qo`llanishda	Qisqa vaqt qo`llanishda
Mis-kopelli	–	-200	100	600
Mis-mis-nikelli	T	-200	400	600
Temir-mis-nikelli	J	-200	700	900
Xromel-kopelli	(XK)	-50	600	800
Nikelxrom-mis-nikelli	E	-100	700	900
Nikelxrom-nikel	K
Alyuminiyli (xromel alyumelli)	(XA)	-200	1000	1300
Platinorodiy (10%) – platinali	S(ПП)	0	1300	1600
Platinorodiyli (30%) –	В(ПР)
Platinorodiy (6%)		+300	1600	1800
Volframreniy (5%) –
Volframreniyli (20%)	(ВР)	0	2200	2500

Nikelxrom-nikel alyuminiyli (94% 𝑁𝑖 + 2% 𝐴𝑙 + 2,5 % 𝑀𝑛 + 1 % 𝑆𝑖 + 0,5% qo`shilma) termometrlar turli muhit temperaturalarini keng chegaralarda o`lchash uchun qo`llaniladi. Ular avval xromel-alyumelli termometrlar deb yuritilar edi. Nnkel-alyuminiy simdan tayyorlangan termoelektrod oksidlanishga nikel-xromga nisbatan kamroq chidamli. Qo`llanishning yuqorigi chegarasi termoelekgrod diametriga bog`liq. Diametri 3—5 mm bo`lgan termoelektrodlar uchun qo`llanishning yuqorigi chegarasi nikel-xrom-nikel-alyuminiyli termometrlarda 1000°C ni tashkil etadi. 0,2 — 0,3 mm diametr uchun 600°C dam ortiq emas.

Platinorodiy (90% platina 10% rodiy)-platinali termoelektr termometrlar uzoq vaqt davomida 0 dan 1300°C temperatura oralig`ida, qisqa vakt davomida 1600°C gacha bo`lgan oraliqda ishlashi mumkin. Mazkur termometrlar oksidlanadigan va neytral muhitlarda darajalash xarakteristikasining barqarorligini saqlaydi. Tiklanadigan atmosferada platinorodiy-platinali termometrlar ishlay olmaydi, chunki termometr termo EYuKining keskin o`zgarishi yuz beradi. Bular ulardan foydalanish maksadiga qarab etalon, namuna va ish termometrlari a bo`linadi. To`g`ri ishlatilganda darajalash uzok vaqt davomida o`zgarmaydi. Kamchiliklariga termoelektr termometrlarning boshqa turlarinikiga nisbatan TEYuK kamligini kiritsa bo`ladi. Termoelektrod simi diametri 0,3 yoki 0,5 mm ni tashkil etadi.
Platinorodiy (30% rodiyli)-platinorodiyli (6% rodiyli) termoelektr termometrlar uzoq vaqt davomida temperaturalarning +300° dan to 1600°C gacha oralig`ida, qisqa vaqt davomida 1800°C gacha qo`llaniladi. Musbat elektrod — 30% rodiy va 70% platina qotishmasidan, manfiy elektrod —6% rodiy va 94% platina kotishmasidan tashkil topgan. Mazkur termometrlar platinorodiy-platinali termometrlarga qaraganda darajalash xarakteristikalarining barqarorligi yuqoriligi bilan ajralib turadi, ammo bu termoelektrodlar ham tiklanadigan muhitda yomon ishlaydi. Platinorodiy-platino-rodiyli termometrlarda termo EYuK temperaturalarning 0. . . ± 3100℃ ± 1000℃ intervalida ozgina hosil bo`ladn, bu hol esa sovuq ulanmalar temperaturasiga tuzatish kiritishni talab etmaydi.
Volframreniy-volframreniyli (TVR — 5/20 va TVR —10/20) termoelektr termometrlar uzoq vaqt davomida 0° dan 2200°C gacha temperaturalarni va qisqa vaqt davomida 2500°C gacha, shuningdek, vakuumda, neytral va tiklanadigan muhitlarda temperaturalarni o`lchashga mo`ljallangan. Musbat termoelektrod 95% volframdan va 5% reniydan yoki 90% volframdan va 10% reniydan tashkil topgan qotishma, manfiy elektrod 80% volframdan va 20% reniydan tashkil topgan qotishma.
Termoparalarning ba`zi turlari (mis-kopelli, xromel kopelli, volframreniy- volframreniyli BP 5/20 yoki BP 10/20) uchun avvalgi nomlari va darajalash xarakteristikalari ham qoldi. SEV standarti bu termoparalar uchun hech qanday belgilashlar kiritmadi. Boshqa tur termoparalar uchun yangi nomlar va belgilashlar kirititildi: nikelxrom-nikelalyuminiyli termopara, K turi, avvalgi nomi xromel-alyumelli va belgilanishi XA; darajalash xarakteristikasi o`zgarmay qoldi. Platinorodiy-platinali va platinorodiy-platinorodiyli termoparalar uchun
belgilashlar o`zgaradi (PP o`rniga S, PR o`rniga V kiritiladi) va darajalash xarakteristikasi o`zgaradi. Bundan tashqari, avvalda seriyali ishlab chiqarilmagan qator yangi termoparalar joriy qilinadi:
Mis—mis-nikelli (mis-konstantan termoparasiga yaqin) T turi, temir-mis- nikelli (temirkonstantan termoparasiga yaqin) J turi va nikal-xrom-mis nikelli, E turi.
Turli muhitlar temperaturasini o`lchaydigan termoparaning sxemasi 2.6- rasmda ko`rsatilgan. U g`ilof 1, qo`zg`almas yoki qo`zg`aluvchan shtucer 2, qo`zg`almas shtucer bilan naycha 6 orqali, shtucer harakatda bo`lganda esa g`ilof bilan bevosita ulangan kallak 3 dan iborat. Qopqoqda izolyasion materialdan ishlangan rozetka 4 joylashgan. Bu rozetkaning termoparani o`lchov asbobi bilan ulaydigan termoelektrodi 5 va simlar uchun qisqichlari bor.
Himoya g`iloflari ko`pincha +1000°C gacha temperaturalar uchun po`latning turli markalaridan tayyorlanadi. Bundan ham yuqoriroq temperaturalarda qiyin eriydigan birikmalardan (GOST 13403-77) tayyorlangan maxsus g`iloflar ishlatiladi. Termoelektr termometrlarning himoya armaturasining ko`pgina loyihasi hozirgi vaktda bir shaklga keltirilgan. Ular asosan turli bosimga mo`ljallangan himoya giloflari loyihasi va shtucerlar loyihasi bilan farq qiladi Oxirgi vaqtda kabelli turdagi termoelektr termometrlar keng tarqalmoqda. Ular bosim 40 MPa bo`lganda - 50° dan +1100°C gacha bo`lgan temperaturalar oralig`ida qo`llaniladi. Kabelli turdagi termometrlarning muhim afzalligi ularning AESlarning energetik reaktorlarida ishlashga imkon tug`diradigan radiasion chidamliligi, shuningdek, issiqlik zarbalariga tebranishga va mexanik nagruzkalarga nisbatan oshirilgan chidamliligidan iborat.


2.6-rasm.Termoparaning konstruktiv sxemasi.

Sirt temperaturalarini o`lchashga mo`ljallangan termoelektr termometrlar maxsus konstruksiyaga ega. Bunday termoparalardan ximiya sanoatida keng foydalaniladi, ular turli apparat, truboprovod, mashinalarning aylanuvchi jo`vasi va hokazolarning sirt temperaturasini o`lchashga xizmat qiladi.

Maxsus termoelektr termometrlardan vertikal apparatlarda (ammiak sintezi kolonnalarida, metanol va h.) temperaturani o`lchash uchun ishlatiladigan ko`p zonali termometrlarni ko`rsatish mumkin.
Termoparalarning asosiy kamchiligi sifatida ularning inersionligining kattaligini ko`rsatish mumkin (1,5 minutdan ham oshadi).
Termoelektr termometrni o`lchov asbobi bilan ulaydigan simlar shunday materiallardan tayyorlanadiki, ular o`zaro juft bo`lib, o`zlari ulangan termoelektr termometrlar hosil kiladigan
EYuK ni (o`sha temperaturalarda) hosil qiladi. Bunday talab taxminan 100°C temperatura bilan chegaralanadi, bundan yuqori temperaturada termoelektr termometr va ulaydigan simlarning xarakteristikalari biriridan farq qilishi mumkin. Bunday bo`lishiga yo`l qo`yiladi, chunki ulaydigan simlarning temperaturasi, odatda, yuqori bo`lmaydi. Ko`rsatilgan talablar bajarilganda termokompensasion simlar termoelektr termometrii (termoparani) ulaydigan simlar uzunligi qadar uzaytiradi, termoparaning erkin uchlari esa TEYuK ni o`lchashga mo`ljallangan asbobning klemmalarida bo`lib qoladi. Yuqorida ko`rsatilgan talabga rioya qilmaslik termoparaning erkin uchlarini o`lchash simlari bilan ulaydigan joylarda ulanmalarning paydo bo`lishi natijasida „parazit" TEYuK hosil bo`lishiga olib kelishi mumkin. Agar uzaytiruvchi simlar termometrniki kabi darajalash xarakteristikasiga ega bo`lsa, „parazit" TEYuK hosil bo`lishidan xalos bo`lishadi.
Uzaytiruvchi termoelektr simlar bir va ko`p simli qilib, izolyasiyada va tashqi qoplama yoki qobiqlik qilib ishlab chiqariladi, bu montaj qilish va yotqizishda qulay. Izolyasiyalash uchun polivinilxlorid, polietillentereftalat va ftoroplast plyonkalardan foydalaniladi. Izolyasiyadan tashqari simlar ko`pincha polivinilxlorid qobiq yoki lavsan ip yoxud shisha ip bilan chirmab o`raladi.
Agar tashqi elektr magnit maydondan va mexanik ta`sirdan saqlanish talab etilsa, unda mis, po`lat simli qoplama yoki ekranlar qo`llaniladi.
Har bir sim materiali izolyasiyaning o`z rangiga yoki simlarning o`ramasida va qoplamasi rangidagi simlarga ega bo`ladi. 2.3-jadvalda termoparalar, tavsiya etiladigan uzaytiruvchi termoelektrod simlar, ularning belgilari va ranglari keltirilgan.
2.3- jadval
Tavsiya etiladigan uzaytiruvchi termoelektrod simlari

Termopara	Uzaytiruvchi termoelektrod simlari
	belgilar	Juft — simlar	rangi
Mis- kopelli	MK	Mis-kopel	Qizil (pushti)- sariq (to`q sariq)
Mis-misnikelli Xromel-kopelli	M XK	Mis-konstantan	Qizil (pushti)- jigarrang
		Xromel-kopel	binafsha (qora)- sariq (to`q sariq)
Nikelxrom-nikel alyuminiyli Platinorodiy- platinali	M MT-NM P	mis-konstantan, mis-titan — nikel mis	Qizil (pushti)- jigarrang Qizil-yashil qizil-ko`k
		mis qotishma TP	Qizil (pushti)-yashil
Volframreniy- volframreniyli	M-MN	mis-qotishma MN, 2,4	Qizil (pushti) — ko`k(zangori)