O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi olmaliq shahar ipak yo‘li innovatsiyalar universiteti mustaqil ish

0‘rtacha xarajatlar — bu mahsulot, ish va xizmat birligi uchun qilingan sarfdir. 0 ‘rtacha xarajatni (W0‘r) aniqlash uchun jami xarajatlar (Wy) mahsulot, ish va xizmatlarning miqdoriga (Q) bo‘linadi. Bunda W0‘r =Wy/Q bo‘ladi. Bizning misolimizda tikuvchilik firmasining jami sarfi 179 min so‘m bo‘lgan va shu sarf bilan 50000 ta ko‘ylak tikilgan. Bunda bir dona ko‘ylak tikishning o‘rtacha xarajati 17,9 mln/5000 = 35800 so‘m bo‘ladi. Demak, bu amalni bajarsak bir ko‘ylak tikish uchun 35800 so‘m ketganligini bilamiz. Mahsulot birligiga ketgan xarajatlarni uning turiga qarab ham aniqlash mumkin. 0 ‘rtacha doimiy xarajatni aniqlash uchun doimiy xarajatning umumiy summasi mahsulot miqdoriga boiinadi. Xuddi shunday usulda o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar ham aniqlanadi. Firma foydani oshirish uchun ishlab chiqarishni ko‘paytirishga intiladi. Biroq buning uchun qo‘shimcha ravishdagi ishlab chiqarish foydali bo‘lishi kerak. Bu esa qo‘shimcha ishlab chiqarishning xarajatiga bogiiq. Iqtisodiyotda maijinal xarajat degan narsa ham bor. Maijinal xarajat — bu qo‘shimcha ravishda so‘nggi mahsulot, ish va xizmat birligi uchun ketadigan qo‘shimcha xarajatdir. Maijinal xarajat qo‘shimcha ishlab chiqarish qanchaga tushishini bildiradi. Maijinal xarajatni (Wm) aniqlashda xarajatlarning o‘zgarishi mahsulot miqdorining o‘zgarishi bilan taqqoslanadi.

Uni aniqlash uchun keyingi mahsulot xarajatidan oldingi mahsulot xarajati ayirib tashlanadi. Masalan, firma mini traktor ishlab chiqaradi. Uning birinchi traktori 3 min, ikkinchisi 3,3 min turadi. Bunda maijinal xarajat 0,3 min boMadi (3,3-3=0,3). Maijinal xarajatlaming qandayligini bilish qo‘shimcha ishlab chiqarish foydalimi yoki yo‘qmi, mana shuni aniqlab olish uchun kerak bo‘ladi. Xarajat turlarini anglash uchun bir jadvalni tahlil etamiz (8.1-jadval). Jadvalda korxona mini traktor ishlab chiqaradi, deb faraz qilingan.

4. Xarajatlarning o‘zgarishi
Xarajatlarning qaysi yo‘nalishda o‘zgarishini bilish firmaga qancha ishlab chiqarganda qanday foyda ko‘rish mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Ishlab chiqarish kam sharoitda qo‘shimcha mahsulot yaratish qo‘shimcha katta xarajat talab qilmaydi, chunki ishchilar oz boiadi, uskunalarning bir qismi bolsh turadi, ish joyi yetarli boiadi. Bas shunday ekan, oz sarflab ham qo‘shimcha mahsulot chiqarish mumkin. Bu yerda qo‘shimcha sarf faqat 0‘zgaruvchan xarajat hisobidan boiadi. Ishlab chiqarish ko‘paygan sari qo‘shimcha sarflar oshadi. Bizning jadvalda marginal xarajatlar o‘sib borgan. Ishlab chiqarish ortishi bilan o‘rtacha xarajatlar kamayadi. Bizning jadvalda bunday kamayish 7 ta mini traktor ishlab chiqarishga qadar boigan, bunga asosan doimiy xarajatlarning tejalishi hisobidan erishilgan. 0 ‘rtacha xarajatlarning tebranib turishi ular egri chizigini «U» simon qiladi (8.3-rasm).

Chizmadagi Wd doimiy xarajatlarning o‘zgarmay turishini tasvirlaydi, chunki yon chizigida yuqoriga siljish yo‘q. «U» simon chiziq W0‘r ni bildirib, oldin pasayishdan, so‘ngra koiarilishdan iborat harakatni tasvirlaydi. Bu chiziqning eng pastki nuqtasida o‘rtacha xarajat marginal xarajatga teng boigan (1,30=1,30). Bu 5 ta traktor chiqarganda bo‘lgan. 0 ‘rtacha xarajatlarning goho kamayib, goho ortib turishi shundan guvohlik beradiki, firma samarali ishlab chiqarish koiamini tanlashi kerak, chunki shunday koiam sharoitida xarajatlar minimumlashadi. Bizning jadvalga ko‘ra eng samarali kolam 5 ta traktor chiqarishni bildiradi, chunki shu paytga qadar o‘rtacha xarajatlar pasayib eng quyi nuqtaga kelgan, maijinal xarajatlar esa bundan ortiq bolmagan. Ishlab chiqarish shu ko‘lamdan ortib ketsa xarajatlar ko‘payishiga moyil boiadi. Bizning misolda o‘rtacha xarajat 1,30 dan 1,50 ga qadar, marjinal xarajat 1,30 dan 2,00 ga qadar oshgan. Bu shundan dalolat beradiki, marjinal xarajat o‘rtacha xarajatdan kam bolgan sharoitda ana shu o‘rtacha xarajat pasayishga moyil boiadi. Bordi-yu marjinal xarajat o‘rtacha xarajatdan osha borsa, shunda o‘rtacha xarajat ortishga moyil bo‘- ladi. Bunga yo‘1 bermaslik uchun firma ishlab chiqarishning samarali kolamiga erishishi kerak, chunki shundagina o‘rtacha va marjinal xarajatlar tenglashadi, binobarin narx o‘zgarmay qolsa yaxshi foyda ko‘riladi. 0 ‘rtacha xarajatlarning pasayib va oshib turishi mehnatning maijinal unumdorligi, ya’ni mahsuldorligi bilan bogliq. Dastlab unumdorlik ortadi, chunki qo‘shimcha jalb qilingan ishchilarning unumli ishlashiga moddiy sharoit yetarli boiadi. Bunda doimiy xarajatlarning tejalishi yuz beradi, chunki ular miqdori o‘zgarmagan holda mahsulot ko‘proq chiqariladi, demak bir mahsulotga hisoblangan xarajat qisqaradi. Qo‘shimcha ishlovchilar soni keragidan oshgach mehnat unumdorligi pasaya boshlaydi. Shundan e’tiboran xarajatlarning ortishi yuz beradi, binobarin ko‘proq ishlab chiqarish qulay bolm ay qoladi. Buni qulay qilish uchun asosiy kapitalni, ya’ni ishlab chiqarishga jalb etilgan mashina, uskunalar va binolarni ko‘paytirish kerak. Shundagina ish kuchi bilan texnika bazasi moslashib, unumdorlik oshib, ishlab chiqarish xarajatlari pasaya boradi. Ammo bunga qisqa vaqda erishib bolmaydi. Masalan, televizor ohiqaruvchi firma kuniga 500 ta o‘miga 600 ta televizor chiqaris li uchun qisqa vaqtda, aytaylik asbob-uskunalarni o‘zgartirib yangi sexlarni qura olmaydi, ya’ni ishlab chiqarish quvvatini oshira olmaydi. Bunga ishchilar sonini va butlovchi qismlar miqdorini ko‘paytirish, ikki smenali ishlashni tashkil etish orqali erishiladi. Ammo bunda mehnat unumdorligi oshmaydi, chunki doimiy xarajatlar tejalgani holda o‘zgaruvchan xarajatlar oshadi, o‘rtacha xarajatlar esa oshmasdan bir xil saqlanishi mumkin. Ammo shunday holat bolganda foydani ko‘paytirib bolmaydi. Bunga uzoq vaqtda erishiladi, chunki ishlab chiqarish texnologiyasi yangilanadi, yangi quvvatlar ishga tushadi, o‘zgaruvcfyan xarajatlar ham tejaladi. 0 ‘rtacha xarajatlar pasayib maijinal xarajatlarga tenglashadi, so‘ngra yana ular orta boshlaydi. Natijada xarajatlarning «U» simon egri chizigM hosil bo‘ladi. Biroq uzoq muddatli davrda uch xil holat yuzaga kelishi mumkin: Birinchidan, ishlab chiqarish hajmi oshgan holda o‘rtacha xarajatlar pasayib borsa, ishlab chiqarish koMami xarajatlar tejalishini ta’minlaydi, ya’ni koMamiy samara oshadi; Ikkinchidan, ishlab chiqarish hajmi oshgan holda o‘rtacha xarajatlar ham oshib ketsa koMamiy o‘zgarish serxarajat boMadi, uning samaradorligi pasayadi; Uchinchidan, ishlab chiqarish hajmi oshgani holda o‘rtacha xarajatlar o‘zgarmay qolsa, koMam samarasi ham o‘zgarmay, qanday boMsa, shundayligicha qoladi. Firma xarajatlarining o‘zgarishiga ishlab chiqarish koMamidan tashqari sotib olingan resurslar narxi va ularning tejalishi ham ta’sir etadi. Agar Firma resurslarni arzonga olsa, ular tejalmagan taqdirda ham xarajatlar pasayadi. Agar resurslar qimmatga olinsa-yu, ular ishlatish jarayonida yaxshigina tejalganda xarajatlar pasayishi mumkin. Agar resurslar tejalmasa, ular narxi qimmat boMganidan xarajatlar oshib ketadi. Bunga misol qilib neft narxining qimmatlashuvini kobrsatish mumkin. Shubhasiz, narxning 2 marta ortishi neftdan yoqilgM olinganda u hech qachon 2 barobar tejalmaydi. Demak, bu neft mahsulotlari xarajatining ortishiga olib keladi. Resurslar narxi uni sotib oluvchi Firmaga mutlaqo bogMiq emas, narxni bozor shakllantiradi, firma uni qabul qiladi xolos. Firmaga bogMiq boMmagan xarajatlarga ish haqi va soliqlar ham kiradi. Firma ish haqini o‘z bilganicha pasaytira olmaydi, chunki bu ishga qabul qilish shartlarida oldindan belgilanadi. U bank foizini ham pasaytirishga qodir emas. Firma soliqni toMashga majbur, u soliqni bekor qila olmaydi, uni pasaytirish ham qoMidan kelmaydi. Xullas, xarajatlarga ta’sir etuvchi omillar ikki guruhga boMinadi: Birinchisi, firmaga bogMiq omillar, bu ishlab chiqarish koMamini o‘zgartirish, resurslarni tejab ishlatish; Ikkinchisi, firmaga bogMiq boMmagan omillar, bularga resurslar narxi va soliqlar kiradi.