O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘na davlat universitedi matematika-Informatika fakulteti Matematika yo‘nalishi

Giroskop
Giroskop (giro... va ...skop) — aylanish oʻqi fazoda oʻz yoʻnalishini oʻzgartira oladigan tez aylanuvchi qattiq jism. Aylanish oʻqi fazoda erkin aylana olishi uchun G.ni kardanli osmaga mahkamlab qoʻyish kerak (qarang Kardanli mexanizm). Osma markaziga nisbatan G. istalgan yoʻnalishda burilishi, uning aylanish oʻqi doiraviy konussimon sirt yasab harakatlanishi (qarang Presessiya) mumkin. Keyingi xususiyati navigatsiya asboblari — girokompas, girovertikal va b.ga asbob qilib olingan. G.ning har qanday holda ham fazoda oʻz oʻqi yoʻnalishini oʻzgarishsiz saqlay olishi xossasidan samolyot, raketa, dengiz kemalari, torpedolar va b. harakatini avtomatik tarzda saqlash uchun foydalaniladi (mas, avtopilot). Kemalarda matroslarning osma toʻrkrovatlari G. xossasiga asoslangan (kema qanchalik chayqalmasin matroslar bemalol uxlab ketishaveradi). Samolyotning kursdan ogʻganligini aniqlaydigan asbob yoʻnalish G.i, yaʼni giropolukompas deb ataladi. U avtopilotlarda qoʻllaniladi.^[1]
Giroskop (qadimgi yunoncha: γῦρος — „xalqa“, qadimgi yunoncha: σκοπός — „kuzataman“), deb impuls momenti prinsiplariga asosan moʻljal olish uchun xizmat qiluvchi qurilmaga aytiladi.^[2] Mexanik jihatdan, giroskop oʻqi erkin harakatlanuvchi aylanuvchi gʻildirak yoki diskdan iborat. Ushbu moʻljal oʻzgarmas boʻlmasa-da, u katta aylanish tezligi va inersiya momenti tufayli tashqi kuch momenti taʼsiridan deyarli oʻzgarmaydi. Tashqi kuch momentini yanada kamaytirish uchun giroskop muvozanat xalqasiga oʻrnatiladi, natijada unga oʻzi joylashgan platforma harakati taʼsir qilmaydi.
Boshqacha prinsiplarga asoslangan giroskoplar ham mavjud, masalan, elektron giroskop, lazerli giroskop, optik tolali giroskop, va oʻta sezgir kvant giroskopi.
Giroskoplar inersiyali navigatsiyada, ayniqsa kompas ishlamaydigan sohalarda qoʻllaniladi. Bularga qitʼalararo ballistik raketalar, fazoviy kemalar parvozlari, yerosti tunnel kavlash va boshqalar kiradi.
Uning ishlashi fizik hodisaga asoslanadi, chunki aylanuvchi qattiq shar xuddi yer kabi o'z aylanish o'qining yo'nalishini saqlab qolish tendentsiyasiga ega.
Fuko o'zining mayatnik bilan bir xil tekislikda tebranishi mumkinligini ko'rsatdi. Xo'sh, u og'ir jantli g'ildirakni tez aylanishga qo'ydi va bu giroskop, urilganda uning eksenel yo'nalishini saqlab qolishdan tashqari, tortishish ta'siri tengkunliklarning presessiyasiga ekvivalent perpendikulyar harakatni keltirib chiqardi.
Bu shuni anglatadiki, o'zining eksenel yo'nalishini saqlaydigan giroskop 600 yil davomida ishlatilgan kompasning o'rnini bosadigan haqiqiy shimolning ishonchli ko'rsatkichi sifatida ishlatilishi mumkin.
Xorxe Rebolledo U bizga o'zi qurgan elektr gyroskopning uchta rasmini yuboradi.
Xorxe bizga aytganidek a giroskop yoki giroskop Burchak impulsini saqlash printsipiga asoslanib yo'nalishni o'lchash yoki saqlash uchun mashina. Mashina bir marta harakatga kelganda, uning yo'nalishidagi o'zgarishlarga qarshi turishga intiladi.
Gyros Ular, shuningdek, GPS paydo bo'lishidan oldin qurilgan samolyotlar va raketalarda inertial navigatsiya uchun tezlashuv datchiklari biriktirilgan inert platformalarni barqarorlashtirish uchun kema rulosini kamaytirish, otish maydonchalarini barqarorlashtirish uchun ishlatilgan.