O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi

Dunyoda mavjud bo'lgan barcha suvlarning atigi ozgina qismi odam iste'moliga yaroqlidir va boshqa turlar. Biroq, bu kichik foiz har kimni qo'llab-quvvatlaydi.
Quruqlikdagi materiallar hosil bo'lishida suv suyuq va gaz shaklida bo'lgan. Bizning sayyoramizdagi suv hamma narsaning boshida shunchaki bug 'edi. Bu bizning sayyoramizni boshqargan yuqori harorat tufayli juda issiq. Hamma narsaning boshida Yer bo'lgan o'sha qizg'in olov to'pi suvni bug'dan ko'ra boshqa holatda bo'lishi mumkin emasligini ko'rsatdi.
Keyinchalik, bizning sayyoramiz soviy boshlaganda, u suyuq holatga o'tishi va butun dunyo dengizlari va okeanlarini keltirib chiqarishi mumkin edi. Bundan tashqari u muzlab, muzliklar va qutbli muzliklarni hosil qildi. Ushbu suvning bir qismi atmosferada suv bug'i bo'lib qoldi va bulutlarning paydo bo'lishiga sabab bo'ldi.

2.Gidrosfera haqida umumiy ma’lumot
Gidrosfera Yeming suvli qobig‘idir. Gidrosfera deganda asosan okean va dengiz suvlarini, shuningdek yer ustidagi (daryo, ko‘l, botqoqlik, muz, qor) va Yer osti suvlarini, atmosferadagi suv bugiarini, muz kristallarini tushunamiz. Gidrosfera uch holatda uchraydi: qattiq, suyuq, bug1. Yer yuzasining 70,8% ni dunyo okeani deb ataluvchi yaxlit suv muhiti egallaydi. 0 ‘z navbatida dunyo okeani 4 ta yirik qismlarga bo‘linadi: l.Tinch okeani. 2. Atlantika okeani. 3. Hind okeani. 4. Shimoliy muz okeani. Bu okeanlarda jami 68 ta dengiz mavjud. 1. Gidrosferaning paydo bo ‘lishi, yeming taraqqiyoti bilauzviy bog‘liqdir. Olimlaming fikricha, gidrosfera yer okean mantiyasining degazatsiyasi va vulqon faoliyati natijasida hosil bo‘lgan deb hisoblamoqdalar. Mantiyaning degazatsiyalanishining birinchi bosqichida (4-3,8 mlrd yil aw al) yer yuzasining pastqam joylarida bir-biridan ajralgan suv havzalari (dengizlar) paydo boigan. Bir paytda mantiyadan chiqayotgan oltingugurt, xlor, ftor, 58 bor, yod, karbonat angidrid kabi faol komponentlar suvga to'yingan vulqon mahsulotlari bilan reaksiyaga kirishib, tez eriydigan tuz va karbonatlarni paydo qilgan. Shuning uchun arxey erasidayoq dengiz suvi sho‘r bo‘lgan. Arxey erasiga kelib (3,3-2,6 mlrd yil avval) ajralib turgan dengizlar bir-biri bilan qo£shilib protookeanlarni bunyod etadi. Ular markaziy okean tizmalari va materiklar orqali bir-biridan ajralib turgan. Suv sathining ko‘tarilishi natijasida arxey va proterozoy eralari oralig‘ida (2,6 mlrd yil muqaddam) yagona dunyo okeani tarkib topadi. Shunga asoslanib ko‘pchilik olimlar gidrosferaning yoshini 3-2,5 mlrd yil deb hisoblaydilar. Hozir dunyo okeanining suv hajmi 1,3 mlrd km3 ga teng. Demak, gidrosfera Yer po‘stining sovub suvning qaynash nuqtasidan harorat pasaygandan so‘ng suv bug‘lari chuqurliklarda suyuq holatda to‘plana boshlagan. Bmobarin, mantiyaning markaziy okean tizmalari orqali degazatsiyalanishi va vulqon mahsulotlari ta’sirida gidrosfera shakllangan deb aytish mumkin.
Aholining dunyo miqyosida yidan-yil ortib borishi yangidanyangi, ilgari bo'lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shunday dolzarb muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksizchegarasizdek bo'lib ko'rinadi. Lekin, aslida unday emas. Agar jahondagi barcha suv zahiralari 1,500 million kub km bo'lsa, uning 94 foizi okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko'rinib turganidek, ichimlik suv masalasi dunyodagi eng og'ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi. Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi O'zbekiston uchun ham katta tashvish tug'dirmoqda. Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson fnoliyati ta’siriga uchramoqda. «Sug'oriladigan hududlarda suv tabiatning bcbaho in’omidir. Butun hayot suv bilan bog'liq. Zotan suv tugagan joyda 65 hayot ham tugaydi. Shunday bo‘lsada Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan. Yiliga 78 kub kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 36 kub kilometr keltiradigan Sirdaryo asosiy suv manbalaridir». Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora yomonlashib borishiga mintaqamizda 60-yillardan boshlab yangi yerlarning keng ko'lamda o ‘zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining ri vojlant i ri 1 i sh i, kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o ‘zining salbiy ta’sirini o ‘tkazdi. 0 ‘zbekiston hududini kesib o'tuvchi eng katta suv artereyalari bo‘lmish Sirdaryo va Amudaryo hamda ularning irmoqlari 0 ‘zbekistondan tashqarida boshlanadi. Norin, Qoradaryo, So'x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Sheroboddaryo 0 ‘zbekistonning yirik daryolari hisoblanadi. Ularning ko'pchiligi faqat o'rta va quyi oqimda yig'ish maydonida 38 kub kilometr suv to'planadi. Uning faqat 10% 0 ‘zbekiston hududiga to'g'ri keladi.
Tabiatda kimyoviy toza suv deyarli uchramaydi, uni faqat laboratoriya sharoitida hosil qilish mumkin. Bunday suv rangsiz va hidsiz bo‘lib, mazasiz bo‘ladi Tabiatdagi suv tarkibida doimo ma’lum miqdorda erigan moddalar bo‘ladi. Suv vodorod bilan kislorodning eng oddiy birikmasidan (N2O) iborat bo‘lib, o‘ziga xos bir qancha xossalarga egadir. Bu xossalar suvning tuzilish xususiyatlari bilan amqlanib, u esa o‘z navbatida suv molekulasining qanday birikkanligiga bog‘liqdir Suv molekulasida og'irlik bo‘yicha 11,11 foizi vodorcc va 88,89 foizi kislorod bo‘lib, u 2 atom vodorod va 1 atom kisloroddan iborat bo‘ladi. Molekula teng tomonli uchburchak ko‘rinishida bo‘lib, uning 105 gradusli cho‘qqisida kislorod atomi^ asosida esa 1 ta dan vodorod atomi joylashgandir. Suvdagi barcha molekulalar ham bir xil atom og‘irligiga ega bo‘lmaydr Odatdagi suv molekulalarining atom og‘irligi 18 ga teng boisa, ba’zilariniki 19; 20; 21 va hatto 22 ga teng bo‘ladi. Bunga sabab atom og‘irligi 16 ga teng bo‘lgan kisloroddan tashqari atom birligi 18 va 19 li kislorod va atom og‘irligi 1 bo‘lgan vodoroddan tashqari atom birligi 2 va 3 li vodorod atomlari ham bo‘ladi. Shunday bir xil elementning og‘irroq atomlari izotoplai deyiladi. Murakkab tajribalar natijasida, laboratoriya sharoitida, tarkibida vodorod va kislorod izotoplari bo‘lgan suv yaratilgan, bunday suv og‘ir suv deyiladi Bu suv oddiy suvdan farqliroq tabiiy xususiyatlarga ega bo‘ladi. Tozaholdagi, tarkibi H \ o lt bo‘lgan og‘ir suv +20° С haroratda 1,1056 zichlikka(odatdagisi 0,9982), muzlash harorati-3,80 C, qaynash harorati +101,42° С boiadi. Bunday og‘ir suvda baliq qisqa vaqt ham yashay olmaydi. Bug‘simon ko'rinishdagi suv asosan N2O ifodasiga ega bo‘lgan oddiy molekulalardan iborat bo‘ladi. Oddiy, boshqa molekulalar bilan birlashmagan N2O molekula gidrol deb ataladi. Ikki oddiv 61 molekulalar birlashgan birikma (H20)i-digidrol deb, uch molekulalisi (N20)3 esa trigidrol deyiladi. Suyuq holatdagi suv gidrol, digidrol va trigidrollarning aralashmasidan iborat bo‘ladi. Suvning harorati o‘zgarishi bilan oddiy va birikmalarga birlashgan molekulalar nisbati ham o‘zgarib turadi. Masalan, muz asosan trigidrol molekulalaridan iborat bo‘ladi. Suvning xossasidagi ba’zi anomal o‘zgarishlar muzning shunday strukturasi bilan bog‘liqdir. Suvning zichligi deb, hajm birligidagi suv massasiga aytiladi. Suv +4° С haroratda eng katta zichlikka ega bo‘ladi, undan katta va kichik haroratlarda esa zichlik kamayadi. Muzning zichligi suvnikidan kamdir. Shu tufayli muz parchasi suv yuzasida cho‘kmay turadi. Suv betidagi muz qoplami issiq-sovuqni yomon o‘tkazadi. Natijada pastki qatlamlardagi suv muzlamaydi. Bu esa suv havzasidagi tirik organizmlami qirilib ketishdan saqlaydi. Suv ko‘pgina xossalari bilan boshqa qattiq va suyuq moddalardan farq qiladi. U yengil, harakatchan suyuqlik bo‘lib, o‘zi quyilgan jism shaklini erkin qabul qiladi. Suv qisilish ta’siriga katta qarshilik ko‘rsatib, yuqori bosimga chidab, o‘z hajmini deyarli kam o‘zgartiradi. Tabiiy suv, unda boshqa eritmalar kam boTsa, yupqa qatlamlarda rangsiz tusda, qalin qatlamlarda esa havorang-ko‘k tusda bo‘ladi. Toza, eritmasiz suv elektr tokini deyarli o‘tkazmaydi. Distillangan suvning muzlash harorati 0° C, qaynash harorati esa +100° С (normal atmosfera bosimida) deb qabul qilingan. Suvning muzlash va qaynash harorati uning sho‘rligiga va atmosfera bosimiga bog‘liq. Suvning sho‘rligi ortishi bilan uning muzlash harorati pasayib, qaynash harorati esa ortadi. Masalan, okean va dengizlar suvi-2° С da muzlaydi.