O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

 



dl
E
Q
A
2
1
 
b 

---

31 
de – elementar siljish,
E e – 
E ning de yo’nalishidagi proyeksiyasi. 
Elektrostatik maydon kuchlarining ishi siljish trayektoryasidan bog’liq
emas. Bunday xossasaga ega maydon popensial maydon  deyiladi. 
T. MAYDON POTENSIALI
deb potensial energiyaning birlik zaryadga nisbatiga
aytiladi.

= 
A .
(3.4)
q
Potensial ko’chish trayektoriyasidan bog’liq bo’lmasdan balki zaryadga, 
ko’chishining boshlang’ich va oxirgi nuqtalariga va maydonning o’ziga bog’-
liqdir. 
T.Son jihatidan kuchlarining birlik musbat zaryadni maydonning bir 
nuqtasidan ikkinchi nuqtasiga ko’chirishda bajarilgan ishga teng bo’lgan kattalik 
maydon ikki nuqta orasidagi potensiallar ayirmasi deyiladi.







2
1
2
1
2
1
12
de
E
q
Ede
q
q
A
U
e


(3.5) 
bu yerda 

1 
va

2
- elektr maydonning 1 va 2 nuqtalariga mos poten-
siallari. Demak (6)dan ikki nuqta orasidagi potensiallar ayirmasi maydonga va 
tanlangan nuqtalar vaziyatiga bog’liq bo`lar ekan. Nuqtaviy zaryad maydoni 
potensiali

= 
q . 
(3.6) 
4 
о

o r 
Turli nuqtalar potensiallarini ko’rgazmali ravishda bir xil potensialli sirtlar 
(ekvipotensial sirtlar) shaklida tasvirlash mumkin. Potensial va kuchlanganlik 
orasida quyidagi bog’lanish mavjud. 
E= -
d 

(3.7) 
dl 
« - » ishora potensialining E yo’nalishida tezda kamayib borishi
–E yo’nalishida esa kattalashib borishini ko’rsatadi 
E potensialning teskari ishorasi bilan olingan gradiyentiga tengdir:
E= - grad 

(3.8)
Potensial o’lchov birligi Volt - bu shunday maydon nuqtasining 
potensialliki, u yerda 1 Kl li zaryad 1 j potensial energiyaga ega bo’ladi ( 1 
V=1j/Kl). Agar potensial bir qancha zaryadlar tomonidan hosil qilinayotgan
bo’lsa, u holda maydon potensiali hama zaryadlar tomonidan hosil qilinayotgan
bo’lsa, potensiallari algebraik yig’indisiga teng bo’ladi.
n 

= 


i =
1

 
q
i 
4 
о

i=1
r 
i 
(3.9) 
Moddalar o’zlarining elektr o’tkazuvchanligiga qarab 3ga bo’linadi. Elektr 
tokini yaxshi o’tkazuvchi-o’ikazgichlar, umuman o’tkazmaydigan moddalar - 
izolyatorlar (dielektriklar) va qisman o’tkazuvchilar (yarim o’tkazgichlar). 
Agarda o’tkazgich tashqi elektrostatik maydonga joylashtirilsa uning
zaryadlariga maydon ta’sir qiladi va ular harakatga keladi. Zaryadlarning

---

32 
ko’chishi toki zaryadlar taqsimotida muvozonat yuzaga kelguncha davom etadi. 
Bu holda o’tkazgich ichidagi eletrostatik maydon nolga teng bo’ladi. Agar shunday
bo’lmaganda edi, tashqi maydon ta’sir qilmasa ham zaryadlar ko’chishi va tok 
oqishi mumkin bo’lar edi. Demak kuchlanganlik o’tkazgich ichidagi hamma 
nuqtalarda E = 0 (3.10). O’tkazgich ichida maydonning nolligi uning hamma 
nuqtalarida potensial bir xil bo’lishini ko’rsatadi (

= const), ya’ni elektrostatik
maydonda o’tkazgich sirti ekvipotensial hisoblanadi. Bu esa maydon 
kuchlanganligi vektorning o’tkazgich sirtiga normal bo’lishini ko’rsatadi. Agar 
shunday bo’lmasa zaryadlar maydon ta’sirida harakatga kelar edi. 
 
Elektrostatik maydonda o’tkazgich.a-induksiyalangan zaryadlar hosil
bo`lishi, b-kuchlanganlik chiziqlarning uzulishi 
O’tkazgich ikki qismi ikki ishorali, zaryadlanib qoladi, demak neytral
o’tkazgich elektrostatik maydonga kiritilsa, kuchlanganlik chiziqlari uziladi. Ular 
musbatda boshlanib manfiy zaryadda tugaydi. Indusirlangan zaryadlar tashqi 
sirtda taqsimlanadi. T.Sirt zaryadlarining tashqi elektrostatik maydonda qayta 
taqsimlanish hodisasi elektrostatik induksiya hodisasi deyiladi. 

zaryadlar sirt 
zichligi desak, u holda o’tkazgich sirt yaqinda maydon kuchlanganligi
0



E
(3.11) 

- o’tkazgichni o’rab turuvchi muhit dielektrik kirituvchanligi. O’tkazgich ichida 
maydon nol bo’lishiga asoslangan elektrostatik himoya mavjud. Yakkalangan 
o’tkazgichga berilgan zaryad potensialga to’g’ri proporsionaldir, ya’ni q – 

Agar proporsionallik tenglikka o’tsak, u holda q = C

Bunda C- yakkalangan 
o’tkazgich elektr sig’imi deyiladi.

q
C

(3.12) (1Kl/1V) = farada (f)
T.1. f – deb unga 1 Kl zaryad berilganda potensial 1 V ga o`zgaradigan
o’tkazgich sig’imiga aytiladi. Yer shari sig’imi C = 4 

0
 R =700 mkf 
Sig’imni oshirish uchun kondensatorlar ishlatiladi.
d
S
С
0


(3.13) 
b) 
a) 

---

33 
Endi izolyatorlar (dielektriklar)ni ko’rib chiqamiz. Dielektrik ham boshqa
moddalar kabi atom va malekulalardan tashkil topgan. Musbat va manfiy
zaryadlar teng bo’lgani uchun malekula neytraldir. 
T.Agar musbat va manfiy zaryadlar og’irlik markazlari tashqi maydon
bo’lmaganda ustma-ust tushsa bunday malekulalardan tashkil topgan dielektrikka 
qutbsiz dielektriklar deyiladi. Masalan: N
2
, H
2, 
O
2
, CO
2
, CH
4
. Tashqi maydon 
ta’sirida manfiy va musbat zaryadlar turli tomonlarga siljishi natijasida dielektrik 
dipol momentiga ega bo’ladi va qutblanadi. T.Agar tashqi maydon bo’lmagan 
holda ham dipol momentiga ega bo’lsa, bunday dielektrikka qutbli dielektriklar 
deyiladi. Masalan: H
2
O, NH
3
, CO
2
, CO
3.
Tashqi maydon ta’sirida dipol momentlari 
bir yo’nalishda joylashishga harakat qiladi. 
T.Tashqi maydon ta’sirida dipollarning maydon yo’nalishi bo’yicha
joylashuvi yoki yo’nalgan dipol momentlarining hosil bo’lish hodisasiga 
dielektrikning qutblanishi deyiladi. 
Qutblanuvchanlik 
P = 

0 
E (3.14) 
kabi aniqlanadi.

- dielektrik qabul kiluvchanlik deyiladi va har doim musbat 

> 0 
masalan: spirt uchun 25, suv uchun 80. 
Tashqi maydon ta’sirida dielektrik qutblanadi va bog’langan zaryadlar sirt 
zichligi paydo bo’ladi. 

= 1+ 


- o’lchamsiz kattalik bo’lib tashqi 
maydonning moddada qanchagacha kamayishini ko’rsatadi. 
O’tkazgichlar solishtirma qarshiligi 10
-7
om.m, dielektriklarda 10
8
om.m va
undan ortiq. Ana shu ikki oraliqda mavjud bo’lgan moddalarga yarim o’tkazgichlar 
deyiladi. Hozirgi vaqtda yarim o’tkazgichlar juda ko’p sohalarda ishlatiladi. 
Ularning juda ko’p afzalliklari mavjud. Jumladan, harorat oshsa qarshiligi 
kamayadi, ularda elektr tokini elektronlardan tashqari tirqishlar ham tashiydi, 
ozgina aralashma uning o’tkazuvchanlagini juda oshirib yuboradi.
T.Erkin elektronlar harakati tufayli yuzaga keladigan o’tkazuvchanlikka