O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Bo’g’in oyoqlilar ishqalanish yoki bir organning ikkinchisiga urilishi, 
menbranalar vibrasiyasi (qanotlar), tirqish orqali havo o’tkazish tufayli tovush 
chiqaradi. Ularning akustik spektri murakkab, chastotasi yuqori (2 k Gs atrofida). 
M: pashsha, ari, chibinlar qanotini qoqishi tufayli tovush chiqaradi. 
Baliqlar - ularning chiqaradigan tovushi asosan tanasining u darajada silliq 
bo’lmasligi tufayli suzish vaqtida suv bilan ishqalanishidan paydo bo’ladi. Shu 
bilan birga har bir baliq o’ziga xos tovush chiqaradi. M: stavrida g’ijirlashga 

---

10 
o’xshash tovush chiqarsa, lesh xurrakga o’xshash, dengiz karasi esa tiqqillashga 
o’xshash tovushlar chiqaradi. Baliqlar asosan suzuvchi shishiragi yordamida 
tovush chiqaradi. Uning ichida havosi bor. Buni harakatga keltirish uchun baliqlar 
yonboshida joylashgan baraban muskullarini ishga soladi. 
Qushlar - ularning tarqatadigan tovushlarining ko’pchiligi tovush 
organlaridan emas, balki qanotlari, tumshuqlari, oyoqlaridan chiqadi. M: turnalar - 
tiqqillagan tovushni tumshuqlarini yopish va ochish yordamida chiqaradi. Lekin 
asosiy rolni nafas tovushlari o’ynaydi. Tanglayida 2 ta menbrana mavjud - tashqi 
va ichki. Uning ish prinsipi Bernulli qonuniga asoslangan. Havo tez o’tishida ovoz 
chiqaradi. Qushlar asosan 20 Gs - 12 kGs chastotali, ba’zilar esa hatto 30 - 50 kGs 
chastotali ultratovushlar chiqarishi mumkin. 
Sut emizuvchilar - ular asosiy tovushni yuqori tanglay orqali hosil qiladi. 
Bunda, og’iz, burun, hattoki o’pka ham ovoz chiqarishda ishtirok qiladi. Ular 
chastotasi bir necha gersdan yuzlab kilogerslargacha (ko’rshapalaklar). Ba’zi 
jonivorlar uchun qabul qilish mumkin bo’lgan eng yuqori chastotalarni keltiramiz: 
odam 20 kGs, shimpanze 30, it 60, mushuk va delfin 100, ko’rshapalaklar 150, 
kabutarlar 12 kGs., tovuqlar 12 kGs. 
Chastotalari 20 kGs.dan yuqori bo’lgan elastik to’lqinlarga ultratovushlar 
deyiladi (10
9
-10
13
Gs tovushlar gipertovushlar). Ultratovushlar asosan 2 yo’l bilan 
hosil qilinadi. 1 - teskari pyezoeffekt hodisasi, 2 - magnitostriksiya hodisalariga 
asosan. Ultratovushdan lokasiya, ya’ni kemalarda dengiz chuqurligini, baliqlar 
to`dasini (suvda ultratovush kam yutiladi) aniqlashda foydalaniladi. Ultratovush 
defektaskopiyasi, ya’ni defektlarni topishda qo’llaniladi. 
Tabiatda ko’rshapalaklar va delfinlar ham ultratovush chiqarib o’zining yo’lini 
topib oladi, ya’ni chiqargan to’lqinlarning to’siqlardan qaytishiga qarab yo’lni 
topadi. Ultratovush yordamida bir - biri bilan aralashmaydigan ikki suyuqlikni 
aralashtirish mumkin. Ultratovushning Dopler effekti yordamida yurak klapanlari 
harakatining xarakterini o’rganadilar. Qon oqimi tezligini o’lchash mumkin. 
Terapiya maqsadlarida 800 kGs chastotali ultratovushlar ishlatiladi. Ularning 
o’rtacha intensivligi 1 Vt/sm
2
. nurlovchi qism va teri orasiga biror suyuqlik (m: 
yog’) qo’yiladi, chunki hatto yupqa havo qatlami ultratovushning organizmga 
o’tishiga to’sqinlik qiladi. To’qimaga qilinadigan mexanikaviy va issiqlik ta’siri 
ultratovush terapiyasi asosida yotgan birlamchi mexanizmdir. Ultratovush 
xirurgiyada "skalpel" vazifasini bajaradi. Oddiy skalpeldan farqli o’laroq 
ultratovush skalpeli juda ingichka qirqsa, ikkinchidan ma’lum energiyali tovush 
qonsiz kesadi. Bir vaqtning o’zida ultratovush tikib (payvandlab) ketadi. 
Farmosevtikada dorilar tayyorlashda ishlatiladi, ya’ni suyuqliklar ichidagi 
jismlarni parchalab emulsiya hosil qiladi. Ultratovush ishtirokida tayyorlangan turli 
xil dorivorlar emulsiyalari o’pka kasali, yuqori nafas yo’llari qatori, bronxeal 
astma kabi kasalliklarni davolashda qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda shkastlangan yoki 
transplantasiyalangan suyak to’qimalarini "payvandlash"ning yangi usuli 
(ultratovush ostiosintezi) yaratildi. Ultratovushning mikroorganizmlarga halokatli 
ta’siri moddalarni stirlizasiya qilishda foydalanilmoqda. Ko’rlar uchun "Orentir" 
asbobi yaratilgan bo’lib u 10 m.gacha uzoqlikdagi jismlarni bilib olish va ularni 

---

11 
qanday xarakterda ekanini aniqlash mumkin. Ultratovushning issiqlik ta’siridan 
opuxullarni (o’simta) yemirishda ishlatiladi. Kichik intensivli ultratovushlar (1,5-3 
Vt/sm
2
) o’simliklarning o’sishiga yordam beradi, bronxial astma, radikulitni 
davolashda, katta intensivlikli ultratovush (30 Vt/sm) organizmga salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. 
Veterinariyada - ultratovush fonoforez usuli qo’llaniladi, ya’ni ultratovush 
yordamida qoramollarga terisi orqali ba’zi dorilarni kiritish (m: gidrokartizon, 
tetrosiklin va boshqalar) mumkin. Bu elektroforrezga o’xshash, lekin elektr 
maydoni ta’sirida zaryadlangan zarrachalar harakatlansa, ultratovush yordamida 
zaryadsiz zarrachalar ham harakatlanadi. Ultratovush nurlantirish fonoforez bilan 
birgalikda qoramol, echki, qo’ylardagi mastitni davolashda ishlatiladi. 
Diagnostikada qoramol va otlarning homiladorligini aniqlash mumkin. 
Hattoki 25 kunligini aniqlash mumkin. 65 - 70 kunligini 100% aniqlikda aytish 
mumkin. 1 soatda 200 qo’yning homiladorligini aniqlasa bo’ladi.