Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
 
 

---

168 
3.2.4. Kasbiy oʻz oʻzini aniqlash bosqichlari 
Kasbiy oʻz oʻzini aniqlash bosqichni 
P.A.Shavirning mulohazalariga 
koʻra, shaxsning kasbiy oʻzligini aniqlashi qobiliyatning boʻlgʻusi kasbiy 
talablarga mos kelishi, kasbga yaroqliligi boʻyicha oʻzini toʻgʻri baholashi, 
irodaviy sifatlar saviyasini oʻstirishi, mehnatga muhabbatli boʻlishi va hayotiy 
tajriba singari shaxslilik asoslari talab etilar ekan. Kasb muammosini oʻrganish 
jabhalarining keng koʻlamdagi oʻz tadqiqot predmetiga egaligi bugunga qadar 
amalga oshirilgan tadqiqot ishlarida kuzatiladi. Ushbu tadqiqotlarning bir necha 
yil davomida olib borilganligi va ulardan olingan natijalar koʻlamining kengligi 
e’tiborga molikdir. Ularning bugungi kungi izlanishlar yakunlari bilan 
qiyoslanishi bu boradagi qoʻlga kiritilgan yutuqlarimizni boyitadi. Ammo 
talabalar kasbiy tasavvurlarining kasbiy shakllanishga va kasbiy faoliyatga 
muvofiqlashuviga ta’siri masalasi bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri 
hisoblanadi. Shuningdek, qator tadqiqotlar mavjud boʻlib, ularda shaxs kasbiy 
rivojlanishining psixologik jihatlariga asosiy e’tibor qaratilgan. Mazkur 
masalalarga biz quyida alohida toʻxtalib oʻtamiz. 
 
Ularning bugungi kungi izlanishlar yakunlari bilan qiyoslanishi bu 
boradagi qoʻlga kiritilgan yutuqlarimizni boyitadi. Ammo talabalar kasbiy 
tasavvurlarining kasbiy shakllanishga va kasbiy faoliyatga muvofiqlashuviga 
ta’siri masalasi bugungi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. 
Shuningdek, qator tadqiqotlar mavjud boʻlib, ularda shaxs kasbiy 
rivojlanishining psixologik jihatlariga asosiy e’tibor qaratilgan.
Kasbiy shakllanish. 
Demak, kasbiy oʻz-oʻzini aniqlash kasb tanlash, 
kasbiy tayyorgarlik masalalaridan xabardorlik, kasbiy yoʻnalganlik, kasbiy 
yaroqlilik muhim komponentlarga boʻlinadi. Quyida ularga alohida-alohida 
qisqacha toʻxtalib oʻtamiz. Kasbiy yoʻnalganlik inson shaxsi yoʻnalganligining 
bir koʻrinishi hisoblanib, bu holat uning chuqur shaxs tuzulmalarigacha kirib 
boradi. Kasbiy yoʻnalganlik insonning individual-psixologik va individual-
tipologik xususiyatlarigacha, uning qadriyatlar tizimiga, steriotiplariga, 
qobiliyatlari va qiziqishlariga borib taqaladi. Kasbiy yoʻnalganlik tizimining 
quyidagi funksiyalarini ajratib koʻrsak boʻladi:

---

169 
5) Ijtimoiy funksiyasi deganda jamiyatning toʻlaqonli va teng huquqli 
a’zosi sifatida ijtimoiy kasbiy faoliyatni amalga oshirish imkoniyatini beradigan 
qadriyatlar, normalar va bilimlarning ma’lum tizimini oʻzlashtirish nazarda 
tutiladi.
6) 
Iqtisodiy 
funksiyasi 
deganda 
xodimlarning 
sifat 
tarkibini 
takomillashtirish, kasbiy faollikni yuksaltirish, ishlab chiqarish unumdorligini va 
malakasini oshirish tushuniladi.
7) Psixolog-pedagogik funksiyasi deganda ma’lum kasbni tanlagan 
kishining individual xususiyatlarini aniqlash, shakllantirish va inobatga olishni 
tushunish mumkin. 
8) Tibbiy fiziologik funksiyasi deganda sogʻliqqa va alohida fiziologik 
xususiyatlarga nisbatan u yoki bu kasbiy faoliyatni amalga oshirishda zarur 
boʻladigan talablarni hisobga olish nazarda tutiladi.
Shunday qilib kasbiy oʻzini-oʻzi aniqlash jarayonininng muhim 
komponentlaridan biri hisoblangan - kasbiy yoʻnalganlikni hisobga olmaslik 
insonning notoʻgʻri, oʻziga mos boʻlmagan kasbni tanlashga olib kelishi 
mumkin. Bundan shaxsning oʻzi ham, jamiyat ham manfaatdor emas. Kasbiy 
oʻzini-oʻzi aniqlashning muhim elementlaridan biri insonning kasbiy 
yaroqliligidir. Ma’lumki, inson, masalan uchuvchi boʻlishga qiziqishi 
mumkin.Boringki, uning kasbiy yoʻnalganligi ham toʻgʻri kelishi mumkin. 
Biroq u kasbiy jihatdan yaroqsiz boʻlsa, tabiiyki bu kasbni tanlay olmaydi. 
Demak, kasbiy yaroqlilik ham insonning kasbiy oʻzini-oʻzi aniqlashida muhim 
oʻrin tutadi. Kasbiy yaroqlilikning ikki xil turi farqlanadi: mutloq kasbiy 
yaroqlilik (bunda insondan maxsus qobiliyat talab qilinadigan kasblar uchun 
yaroqlilik nazarda tutiladi)va nisbiy kasbiy yaroqlilik (bunda har qanday 
sogʻlom inson uchun imkon darajasida boʻlgan kasblarga yaroqlilik nazarda 
tutiladi). Kasbiy yaroqlilikni aniqlash boʻyicha ma’lum bir psixologik testlardan 
foydalanishda analitik, sintetik va kompleks yondoshuvlardan foydalanish 
mumkin. A.A. Stolyarov mazkur yondoshuvlarga quyidagicha ta’rif beradi: ― 
Analitik yondoshuv alohida psixologik koʻrsatkichlarni oʻrganish va baholoshni 
nazarda tutadi (masalan, diqqat, xotira, harakat kordinatsiyalari va h.). Bu 
koʻrsatkichlar tanlangan kasb boʻyicha ta’lim va faoliyat muvaffaqiyatlari uchun 

---

170 
zarur hisoblanadi. Sintetik yondashuv yaxlit faoliyatni yoki uning muhim 
elementlarini oʻrganishni nazarda tutadi. Shuning uchun ham mazkur metod 
darajasida turli xil apparatlardan foydalaniladi. Bu apparatlar yordamida butun 
boshli kasbiy operatsiyalar modellashtiriladi. Kompleks yondashuv analitik va 
sintetik yondoshuvlarning qoʻshiluvidan paydo boʻladi‖. Endi qisqacha kasb 
tanlash bilan bogʻliq boʻlgan yoʻnalishlarga toʻxtalib oʻtamiz. Ulardan birinchisi 
kasbiy ma’rifat hisoblanadi. Kasbiy ma’rifat deb tanlanadigan kasb haqida, 
uning ijtimoiy-psixologik va boshqa jihatlari haqida bilimlarni uzatishga 
aytiladi. Shuning uchun ma’lum kasbni tanlash jarayonida shu kasb haqida, 
uning talablari va imkoniyatlari haqida qancha koʻp ma’lumotlarga ega 
boʻlishlik shu kasbni tanlashda toʻgʻri qaror qabul qilishga yordam beradi. 
Darhaqiqat kasbni tanlash jarayonida kasblar olami haqidagi bilimlar, qanday 
qilib tanlash haqidagi bilimlari har qanday endigina hayot yoʻlining boshida 
turgan oʻspirin uchun juda foydali hisoblanadi. Keyingi yoʻnalish – kasbiy 
maslahat hisoblanadi. Kasbiy maslahat quyidagi vazifalarni bajarishni oʻz oldiga 
maqsad qilib qoʻyadi: A) Lugʻaviy - ma’lumot berish vazifasini bajaradi. Bu 
ma’lumotlar ishga joylashish kanallari, ishga kirishga qoʻyiladigan talablar, turli 
xil kasblarni egallash imkoniyatlari, kasbiy oʻsishning kelajakdagi yoʻnalishlari 
haqida ish axtaruvchiga xabar beradi.
B) Diagnostik vazifani bajaradi. Bunda kasb tanlash sub’yekti shaxsini 
uning ma’lum shaxs xususiyatlari tanlayotgan kasb talablariga mosligi nuqtai-
nazardan oʻrganish haqida gap ketadi. Biz oʻz tadqiqotimizda ham mazkur 
masalaga e’tiborimizni qaratganmiz. V)Korreksion vazifani bajaradi. Kasb 
tanlash sub’yektining imkoniyatlariga uning qiziqishlarini mos keltirishga qarab 
oʻzgartirish korreksiya deb ataladi. Shunday qilib, kasbiy oʻzini-oʻzi aniqlash 
oʻzida quyidagi psixologik muammolarni mujassamlashtiradi: kasb tanlash, 
kasbiy yoʻnalganlik, psixologik tayyorgarlik masalalaridan xabardorlik.