Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

4.1.5. Motivatsiya va oʻziga ishonchni oshiradigan baholash 
Bilimni oshirishini koʻrsatgan testlar ustida oʻtkazilgan tadqiqotlar 20 yil 
oldin oʻtkazilgan va takrorlanib turadigan testlar kam takrorlanadigan testlarga 
qaraganda samaralidir. Takrorlanib turadigan kichkina testlar soʻnggi daqiqaga 
qolganda tayyorgarlikka qaraganda doimiy urinishni ragʻbatlantiradi va test 
davomidagi stressni kamaytirishi mumkin chunki xato qilish ham kamayadi. 
Kollej talabalari kamdan kam takrorlanadigan testlarga qaraganda takrorlanib 
turuvchi testlarni afzal koʻrishadi. Soʻngi tadqiqot shuni koʻrsatadiki 
baholashning maqsadi va gʻoyasi, baholashning turi tanlanadi va berilgan 
mulohaza talabalarning ishonchiga va motivatsiyasiga ta’sir oʻtkazuvchi 
baholash iqlimiga hissa qoʻshadi. Oʻz oʻzini baholash ham ijobiy baholash 
iqlimini yaratishda juda ham ahamiyatli. 
Oʻqituvchining maqsadi va gʻoyalari 
Baholashning maqsadi talaba bilimini oshiradigan boʻlsa talabaning 
motivatsiyasi oshiriladi va bu oʻqituvchilarning aytgani va qilgani sababli 
talabalarga ham tegishli. Baholashning bu usuli psixolog Karol Dvekka bogʻliq 
deyiladi. U buni qobiliyat yoki aqlni oʻsuvchi qiyofasi deydi. Oʻsuvchi koʻrinish 
shaxs koʻproq oʻrganganda qobiliyatning oʻsishini tahmin qiladi. Bu degani 
harakat koʻproq bilishga yetaklagani uchun ahamiyatli va shuning uchun 

---

191 
shaxsda bilishga koʻproq imkoniyat boʻladi degani. Bilimning oʻsuvchi 
koʻrinishi mavjud shaxslar yordam kerak boʻlganda soʻraydilar va eng birinchi 
maqsad bilim va mahorat boʻlganligi uchun foydali mulohazaga yaxshi 
munosabatda boʻladi. Taqqoslaganda qobiliyatning oʻzgarmas koʻrinishi shuni 
koʻrsatadiki ba’zi odamlarda boshqalarga qaraganda koʻproq qobiliyat bor va 
hech narsa buni oʻzgartira olmaydi. Oʻzgarmas qobiliyatli shaxslar harakatni 
qobiliyatga qarama qarshi koʻrishadi (aqlli odamlar oʻqishi shartmas) va shuning 
uchun qattiq harakat qilishmaydi va yordamni boshqalardan soʻrashmaydi, 
chunki bu oʻzlarining aqlli emasligini koʻrsatib qoʻyadi. Shuningdek 
talabalarning mafkurasida, aqllilikka boʻlgan qarashlarida, oʻqituvchining 
mafkurasida farqlar bor va sinf mashgʻulotlari talabalarning tushunchalari va 
hatti harakatiga ta’sir koʻrsatadi. Aqlning oʻsuvchi koʻrinishiga ega oʻqituvchilar 
talabalarga oʻrganishning maqsadi materialni puxta oʻrganish va narsalarni bilib 
olish ekanligini uqtiradilar. Bu oʻqituvchilar tomonidan baholash talabalarning 
nimani bilishiga ishlatadi shuning uchun ular keyingi mavzuga bemalol oʻta 
oladilar. Butun sinfni qaytadan oʻqita oladilar yoki bir nechta oʻquvchini qayta 
oʻylab koʻrishga undaydi. Baholash oʻquvchilarga oʻzlarinign bilimini 
tushunishga va ichki mahoratini koʻrsatishga yordam beradi. Bunday fikrli 
oʻqituvchilar deydiki “biz yana va yana mashgʻulot oʻtkazamiz. Mana shu 
bilimingizni yaxshilaydi. Siz xatolar qilasiz. Mana shunday oʻrganasiz”. 
Boshqa tarafdan qobiliyatning oʻzgarmas koʻrinishiga ega oʻqituvchilar 
oʻrganishning maqsadi testlarni yaxshi bajarish ayniqsa boshqalardan zoʻrroq 
boʻlish ekanligiga ishonishga moyildirlar. Bu oʻqituvchilar oʻzgarmas 
qobiliyatga ishora qiluvchi gaplarni aytadilar. Masalan, “bu test sizlarning 
matematik qobiliyatingiz qanday ekanligini isbotlaydi” yoki oʻzaro raqobatning 
ahamiyatini uqtiradilar, “biz nutq musobaqasini oʻtkazamiz va birinchi oʻrinni 
olgan odam boshqa maktablar bilan oʻtkaziladigan musobaqada qatnashadi 
keyin gʻolib kata yutuq oladi va gazetada chiqadi” oʻqituvchilar oʻzaro 
musobaqaga urgʻu berganida talabalar ruhlanadi, lekin faqat ozchilik gʻolib 
boʻlganligi uchun imkoniyati umuman yoʻqligini biluvchi oʻquvchilar soni 
koʻpayadi. Oʻzaro musobaqaning boshqa bir kamchiligi tushunishga urgʻu 
berishdan koʻra gʻolib kimligini bilishga boʻlgan qiziqishdir. 

---

192 
Qobiliyatning 
oʻzgaruvchi 
ekanligini, 
baholashning 
maqsadi 
oʻquvchilarni martabaga boʻlish emas bilimni oshirish ekanligini yoki yaxshi 
oʻzlashtirgan oʻquvchilarni mukofotlash, yoki oʻzlashtirmaganlarni jazolash 
hamma hammasini talab qiluvchi oʻqituvchi talabalarni ruhlantiradi.