O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maхsus

Nitroammofosfat va karboammofosfotlar.

Ma’lumki ammofosning asosiy kamchiliklardan biri azot va fosfatning nisbatini nokulayligidir, (N:P₂O₅=1:4). CHunki azot fosforga nisbatan anchagina kamdir. shuning uchun agroximik talablarga javob beruvchi kulay nisbatga ega buluvchi ugitlarning sintez kilish katta axamiyatga ega. Uning uchun fosfor kislotasining ammiak bilan neytrallash davrida aralashmaga azotga ega bulgan moddalar-azot kislotasi, yoki azot birikmalarining eritmasini kushish kerak. Bunday ugitlarni nitroammofoslar, agarda karbamid kushilsa karboammofoslar deb ataladi. Agarda bu ugitlarga kaliy birikmalari (KC1 yoki K₂SO₄) kushilsa, u vaktda nitroammfoska yoki karboammofoska deyiladi. SHunday kilib kushilayotgan kushimchalarning mikdoriga karab istagan nisbatli (M:P:K) ugit olishimiz mumkin. Masalan 1:1:1 nisbatli ugit nitroammofoska 17% P₂O₅ va 17% N, 17% K₂O ga ega buladi.

Karboammofosning tarkibida 26% N, shuncha P₂O₅ buladi. Bu ugitlar yukori konsentratsiyalik boy ugitlar turkumiga kiradi.
Nitrofosfatlar
Nitrofosfatlar fosforitlarning azot kislotasi bilan parchalab olingan eritmaning ammiak bilan ishlash natijasida olinadi. Fosforitlarni azot kislotasi bilan ekstratsiya kilish (parchalash) ma’lum afzalliklarga ega. Birinchidan azot kislotasi sulfat kislotasi kabi fosforitlarni fosfor kislotasiga kadar parchalaydi, ikkinchidan esa parchalash bilan bir katorda azot kislotasining uzi azot birikmasiga aylanib ugit tarkibida koladi. SHunday kilib azot kislotasining xam kimyoviy energiyasidan xam ugitlik xossasidan foydalaniladi. SHu sababli fosforitlarni azot kislotasi bilan kayta ishlash usuli kelgusida keng kulamda kullanishi bejiz emas.
Bu usulning asosiy kamchiligi eritmadan bir kiem kalsiy ionini boglamasdan kayta ishlab bulmaydi.
Fosforitlar azot kislotasi bilan kuyidagi tenglamalar buyicha parchalanadi:
Ca₅(PO₄)₃F(k)+10HNO₃(s)+=3H₃PO₄+5Ca(NO₃)₂(k)+HF(s)+290+290 kDj
Fosforitning tarkibidagi aralashmalar xam parchalanadi:
(Ca, Mg)SO₃+2HNO₃=(Ca, Mg)(NO₃)₂+SO₂+H₂O
P₂O₃+3HNO₃+H₃PO₄=P(NO₃)₃+RPO₄+3N₂O
Kalsiy ftoridi parchalanib oxirida N₂SiF₆ ga aylanadi. Fosforitning tarkibidagi CaO va MgO mikdoriga muljallangan azot kislotasini stexiometrik normasi bo‘lsa 1,5-2 soat ichida fosforitning 98-99% parchalash mumkin. Reaksiyaning tezlatish uchun azot kislotasining mikdori nazariy normaga nisbatan 2-5% ortik, ba’zi vaktda 20% kadar ortik olinadi.
Fosforitni azot kislotasi bilan parchalash jarayoni 45-50°S darajada olib boriladi. Xarorat 45°C dan pasaysa parchalanish tezligi xam kamayadi. Tezlik xaroratning oshishi bilan oshadi, lekin apparatning korroziya bulish jarayoni kuchayadi. SHuning uchun parchalanish jarayoni optimal xarorati 45-50°C deb kabul kilinadi. Fosforitning parchalanish darajasi azot kislotasining konsentratsiyasiga deyarlik boglik bulmagani sababli past konsentratsiyalik azot kislotasidan xam foydalanish mumkin. Fosforitlarni azot kislotasi bilan parchalanish jarayoni uzluksiz ketma-ket ishlovchi, aralashtiruvchi kurilma bilan jixozlagan reaktorda ketadi. (Rasm 32.1).