O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov

 
 

---

81 
Asosiy tayanch tushunchalar 
Optimallik mezonlari - maqsad funksiyasiga maksimal yoki minimal qiymat 
bera oladi. 
Soliq – bu yuridik va jismoniy shaxslardan davlat budjetiga undiriladigan 
majburiy to‘lov. 
Qayta taqsimlash – yig‘ilgan mablag‘ yoki boshqa resurslarni iqtisodiy 
sub’ektlar, jamiyat ishtirokchilari o‘rtasida yana taqsimlashdir. 
Iqtisodiy taqqoslash – iqtisodiy-statistik usullar majmui bo‘lib, iqtisodiy 
(natural yoki qiymat) ko‘rsatkichlarni bir-birlariga solishtirish, ilmiy tahlilni 
ifodalaydi. 
Takrorlash uchun savollar 
 
1. 
Optimallik nimani ifodalaydi? 
2. 
Ijtimoiy Iqtisodiyotning ikkinchi teoremasi nima uchun foydalaniladi? 
3. 
Bir martalik soliqlar deganda nimani tushunasiz? 
4. 
Qayta taqsimlash jarayoni qanday amalga oshiriladi? 

---

82 
10-MAVZU: TЕNGSIZLIK VA KAMBAG‘ALLIK 
1. Ijtimoiy ta’minot funksiyasi, iqtisodiy siyosatni baholash. 
2. Adolat va samaradorlik masalalari.
3. Tengsizlikni o‘lchash. 
1. 
Ijtimoiy ta’minot funksiyasi, iqtisodiy siyosatni baholash. 
Bozor iqtisodiyoti sharoiti o‘zining ijobiy tomonlari bilan bir qator ziddiyatli 
tomonlari ham mavjud bo‘lib jumladan, mamlakat aholisining daromad jihatdan 
tabaqalashuvi ijtimoiy nobarqarorlikning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Bunda, u 
esa bir qator aholi qatlamining kam ta’minlangan turmush kechirish sharoiti bilan 
birga yuz beradi. Mazkur ijtimoiy muammolarni yumshatish uchun har bir mamlakat 
o‘ziga xos tarzda ijtimoiy siyosat oli boradi. Bunday siyosatning mohiyati shundaki, 
davlat aniq ishlab chiqilgan va aholining u yoki bu sabablarga ko‘ra daromad ishlab 
topish imkoniyatiga ega bo‘lmagan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish tizimi bilan 
qamrab olishga harakat qiladi. Mamlakatda samarali ijtimoiy ta’minot tizimining 
amal qilishi vujudga kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy muammolarni bartaraf qilish 
imkonini beradi. Rivojlangan mamlakatlarda faoliyat ko‘rsatayotgan ijtimoiy 
ta’minot tizimi insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida ijtimoiy 
muammolarni hal qilishning muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. 
Ijtimoiy ta’minot iqtisodiy faol aholining ish joyi, mehnatga layoqati va 
daromadini yo‘qotish bilan bog‘liq turli xavf xatarlardan ijtimoiy himoyalash shakli 
hisoblanadi. Davlat nazorati asosida ish beruvchilar va ishlovchilarning maqsadli 
badallaridan shakllanuvchi maxsus budjetdan tashqari ijtimoiy jamg‘armalardan 
moliyalashtirilishi ijtimoiy ta’minotning xususiyatli jihatidir. 
Hozirgi vaqtda davlatning ijtimoiy himoya siyosatini amalga oshirishning 
huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Aholining nochor 
qatlamini adresli ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish to‘g‘risida”gi 
Farmonidir. Bu hujjatda aholini ijtimoiy himoyalashning asosiy vazifalari va unda 
oila, ayol, mahalla, mahalliy o‘z-o‘zini boshqaruv idoralari, doimiy tashkilotlar va 
fondlar rolini oshirish belgilangan. Farmon hozirgi davrda aholini ijtimoiy 
himoyalash Milliy dasturi asosida yotadi va u quyidagi yo‘nalishlarni aniqlaydi: 
- Pensiya tizimini takomillashtirish, jamg‘arish tizimini asta-sekin joriy etish; 
- qariyalarga alohida g‘amxo‘rlikning paydo bo‘lishi, ularga yashash uchun 
ko‘proq qulayliklar yaratish; soliqdan kommunal xizmat alohida dasturlaridan, 
transport va tibbiy xizmatdan imtiyozlar berish; 
- ayollar haqida g‘amxo‘rlikning, ya’ni ularning sog‘lig‘i, moddiy farovonligi, 
sog‘lom bolalarni tarbiyalash uchun zaruriy sharoitlarni yaratish kabi 
g‘amxo‘rlikning paydo bo‘lishiga amaliy chora-tadbirlar qabul qilish; 
- oila manfaatlarini himoya qilish, oilani mustahkamlash bo‘yicha alohida 
dasturning ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi, yoshlarning uy jihozlarini olishini 
qo‘llab-quvvatlash; hayotni tiklash uchun imtiyozli kreditlar berish; 

---

83 
- maktab yoshidagi bolalarni har tomonlama himoya qilish, ya’ni ularga 
boshlang‘ich sinflarga bepul darsliklar, ularni arzon darslik va maktab o‘quv 
qurollari bilan ta’minlash. Yetim bolalar va bolalar uyida tarbiyalanuvchi uchun 
g‘amxo‘rlik paydo bo‘ladi. Ularni bepul ovqat, kiyim-kechak va boshqa zaruriy 
narsalar bilan ta’minlash hamda ularning umumta’lim maktablarida bepul o‘qishi 
davomida choralar qabul qilingan; 
- mehnatga layoqatli aholini ish o‘rinlari bilan ta’minlash, mehnat 
resurslarining yil sayin oshishiga muvofiq qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish. Bu 
maqsadni amalga oshirish uchun kichik korxonalarni, qishloqlarda dehqon, fermer 
xo‘jaliklarini yaratish hamda xususiy va oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirishdan keng 
foydalanilmoqda. 
- davlat budjet mablag‘larini oshirish va nodavlat fondlaridan, korxona, jamoa 
tashkilotlari, homiylar ixtiyoriy ravishda ajratilgan mablag‘lardan keng foydalanish.