O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim

27.2-jadval
O‘zbekistonda eksport va importning tovar tarkibi, foizda¹

Tovarlar guruhi	Eksport va importning umumiy hajmidagi ulushi, foizda
	2010	2012	2014	2015	2016	2017	2018	2019
Eksport	100	100	100	100	100	100	100	100
Paxta tolasi	11,3	14,6	7,7	6,1	5,1	3,4	1,6	1,6
Oziq-ovqat	9,7	2,6	12,4	10,8	8,5	6,3	7,8	8,5
Kimyo mahsulotlari	5,1	8,3	4,7	5,1	6,7	6,4	6,5	4,9
Energetika mahsulotlari	24,8	13,5	23,0	22,1	13,6	13,8	19,1	14,1
Qora va rangli metallar	6,8	14,5	7,2	6,8	5,7	6,6	8,4	7,3
Mashina va uskunalar	5,5	0,4	4,0	1,3	1,8	2,6	1,5	2,5
Xizmatlar	9,1	23,0	22,4	25,2	25,5	25,2	21,9	19,9
Boshqalar	27,7	22,2	18,6	22,6	33,1	35,7	33,2	41,2
Import	100	100	100	100	100	100	100	100
Oziq-ovqat	10,9	7,2	10,8	12,8	11,9	9,8	8,1	7,8
Kimyo mahsulotlari	14,3	17,7	15,9	17,0	17,5	16,5	13,0	13,2
Energetika mahsulotlari	6,0	0,3	6,2	5,8	4,9	5,7	4,5	3,8
Qora va rangli metallar	8,4	3,2	8,0	7,4	7,6	9,8	9,1	8,7
Mashina va uskunalar	44,1	58,4	39,5	40,5	41,4	38,9	43,0	43,8
Xizmatlar	4,7	7,0	8,0	7,7	6,5	7,5	10,9	10,0
Boshqalar	11,6	6,2	11,6	8,88	10,2	11,8	11,2	12,7

bu yerda:

K_o  E_о / E_{м ,}

E_o – mamlakat eksportida tovar (tarmoq tovarlari yig‘indisi)ning solishtirma salmog‘i;
E_m – jahon eksportidagi shu turdagi tovarlarning solishtirma salmog‘i.
Agar nisbat birdan katta bo‘lsa, bu tarmoq yoki tovarni xalqaro jihatdan ixtisoslashgan tarmoq yoki tovarlarga kiritish mumkin va aksincha.
Eksport bo‘yicha kvota milliy sanoatning tashqi bozor uchun ochiqlik darajasini ifodalaydi:

K_e
bu yerda: E – eksport qiymati.
 E / YaIM _,

¹ O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma'lumotlari; O‘zbеkiston Rеspublikasining Statistik axborotnomasi, 2017 yil. Toshkеnt 2018.

Eksport buyicha kvotaning ko‘payishi ham mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokining, ham mahsulot raqobatbardoshligining o‘sib borishidan darak beradi.
Mamlakatdagi aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi eksport hajmi uning iqtisodiyotining «ochiqligi» darajasini ifodalaydi. Eksport salohiyati (eksport imkoniyatlari) – mazkur mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning o‘z iqtisodiyoti manfaatlariga putur yetkazmagan holda jahon bozorida sotishi mumkin bo‘lgan qismi.
Tovarlar eksporti va importi summasi tashqi savdo aylanmasi yoki tashqi tovar aylanmasini tashkil etadi. Biror bir mamlakat boshqa mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarni o‘z iste’moli uchun emas, balki uchinchi mamlakatga qayta sotish uchun xarid qilgan taqdirda reeksport ro‘y beradi. Reeksport bilan reimport uzviy bog‘liq. Reimport iste’molchi mamlakatdan reeksport tovarni sotib olishni bildiradi.
O‘zbekistonda tashqi savdo aylanmasi va uning tarkibi quyidagi ma’lumotlar bilan tavsiflanadi (27.3-jadval).
27.3-jadval
O‘zbekistonda tashqi savdo aylanmasi va uning tarkibi, foizda¹

Ko‘rsatkichlar	Yillar
	2010	2011	2012	2014	2015	2016	2017	2018	2019
Tashqi savdo aylanmasi	100	100	100	100	100	100	100	100	100
Eksport	59,7	55,3	47,0	49,2	49,4	50,9	47,4	41,9	42,4
Import	40,3	44,7	53,0	50,8	50,6	49,1	52,6	58,1	57,6
Eksport – jami	100	100	100	100	100	100	100	100	100
shu jumladan:
Tovarlar	90,9	86,3	77,0	77,6	74,8	74,5	74,8	78,1	88,1
Xizmatlar	9,1	13,7	23,0	22,4	25,2	25,5	19,7	21,9	19,9
Import – jami	100	100	100	100	100	100	100	100	100
shu jumladan:
Tovarlar	88,4	93,8	93,8	92,0	92,3	93,5	92,5	89,1	90,0
Xizmatlar	11,6	6,2	6,2	8,0	7,7	6,5	14,1	10,9	10,0

¹ Manba: O‘zbеkiston Rеspublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma'lumotlari asosida tuzildi.
Eng muhimi, eksport hajmining ana shunday o‘sishi biz uchun an’anaviy resurslar bo‘lmish paxta tolasi, qimmatbaho metallar va turli xomashyo yetkazib berish hisobiga emas, balki asosan avtomobillar, neft-kimyo va metall mahsulotlari, mineral o‘g‘itlar, ip-kalava va gazlama, trikotaj buyumlar, sim-kabel mahsulotlari, qurilish materiallari va boshqa shu kabi ko‘plab eksport tovarlari hajmi va turlarini ko‘paytirish evaziga ta’minlanmoqda.
«Bu yil eksportyorlarga kafillik beradigan va xarajatlarning bir qismini qoplaydigan – Eksportni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi hamda eksportni oldindan moliyalashtirish uchun – Eksport-kredit agentligi tashkil etiladi. Shuningdek, eksport qilishda zamonaviy sug‘urta xizmatlari yo‘lga qo‘yiladi, avtomobil va havo transporti xarajatlarini qisman davlat tomonidan qoplab berish mexanizmi joriy qilinadi.»¹.
Eksport va importning harakatida ham multiplikatsiya samarasi mavjud bo‘lib, bu omilni hisobga olish o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada taniqli iqtisodchi olimlardan J.Keyns, R.Kan, F.Maxlup, P.Samuelson va boshqalar tashqi savdo multiplikatori to‘g‘risidagi nazariy asoslarni yaratishda katta hissa qo‘shdilar.
Eksport multiplikatori ham investitsiyalar multiplikatori singari iste’mol sohasidagi ichki jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lib, iste’mol yoki jamg‘armaga so‘nggi qo‘shilgan moyillik ko‘rsatkichlari orqali aniqlanadi:

bu yerda:

M _x 
1
MRS
_ 1
1  MRC ^,

M_x – eksport multiplikatori koeffitsienti;
MRS – jamg‘armaga so‘nggi qo‘shilgan moyillik; MRC – iste’molga so‘nggi qo‘shilgan moyillik.
Eksport hajmi oshishining yalpi milliy ishlab chiqarish hajmiga ta’sirini
quyidagi formula orqali aniqlash mumkin:




¹ O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyеvning Oliy Majlisning Sеnati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi (24.01.2020) // Xalq so‘zi gazеtasi, 2020 yil 25 dеkabr.

bu yerda:
M_r – multiplikator;
YaIM
 М_r Х _,

∆X – eksport hajmining o‘sishi.
Biroq, xalqaro savdo faqat eksportdan iborat bo‘lmay, balki o‘z ichiga importni ham oladi. Agar eksportdan olingan daromadning bir qismi importga sarflansa, u holda mamlakatning ichki xarid qobiliyati pasayadi. Import jamg‘arma singari boy berilgan imkoniyat sifatida amal qiladi, shuning uchun u matematik ifodalarda manfiy ishora bilan qo‘llaniladi. Importni jamg‘arish funksiyasiga o‘xshagan holda tahlil qilish mumkin. Buning uchun importga so‘nggi qo‘shilgan moyillik tushunchasini kiritib olamiz. Bu moyillik import hajmi o‘zgarishining daromad o‘zgarishiga nisbati orqali ifodalanishi mumkin. Natijada import multiplikatori formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

bu yerda:

M_r 

(MRS

1

• 
  MRM ) X ^,
  

MRM – importga so‘nggi qo‘shilgan moyillik.