O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
hududlar
(OH) va solih gavanlari (SG) kiradi. OH va SG tadbirkorlarni qo‘lay valyuta-moliya, fiskal sharoitlar, bank va tijorat sirlarining yaxshi saqlanishi, davlat boshqaruvining kamligi bilan o‘ziga jalb qiladi . Offshor kompaniyalar faoliyat ko‘rsatayotgan davlatlar qatoriga Lixtenshteyn, Panama, Normandiya orollari, Men orollari (Britaniya), Antil orollari, Gonkong, Madeyra, Liberiya, Irlandiya, Shveysariya va boshqalar kiradi. Oxirgi o‘n yillikda bularga Malta, Mavrikiya, G‘arbiy Samoa, Isroil, Malayziya (Labuan oroli) va boshqa davlatlar qo‘shildi . Offshor hududlardagi sanoat, savdo, bank, sug‘urta va boshqa kompaniyalar yo umuman soliqqa tortilmaydi (Irlandiya, Liberiya) yoki kichik miqdordagi soliqlar to‘laydi (Lixtenshteyn, Antil orollari, Panama, Men oroli va boshqalar). 183 Offshor hududlarni tashkil qiluvchi davlatlar qo‘shimcha xorijiy kapital jalb qilish , offshor hududida ro‘yxatga olingan korxonadan foyda olish, mahalliy mutaxassislar uchun qo‘shimcha ish joylari tashqiqilinishi orqali foyda ko‘radilar. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda offshor biznesda band bo‘lgan kapital 500 mlrd. doll.ga yetadi. Unda qariyib 2 mln. kishi qatnashadi va har yili bir necha ming yangi kompaniya ro‘yxatga olinadi. Majmuaviy hududlar alohida ma’muriy tumanlar hududida umumiy xo‘jalik yuritish rejimiga nisbatan alohida, imtiyozli rejim o‘rnatish bilan tashkil qilinadi . Ularga Xitoyning 5 ta mahsus iqtisodiy hududlarini , Braziliyadagi «Manuas» hududini , Argentinadagi «Olovli yer»ni, sanoati rivojlangan davlatlarning kam rivojlangan hududlaridagi erkin tadbirkorlik hududlarini kiritish mumkin. Turli ko‘rinishdagi erkin iqtisodiy hududlarning o‘xshash tomonlari ularda o‘zida tadbirkorlar uchun bojxona, moliyaviy, soliq imtiyozlari va umumiy rejimga nisbatan ustunliklar bo‘lgan qulay investitsion iqlim mavjudligidadir. Turli hududlarda imtiyoz va rag‘batlantirishlar ba’zi jihatlari bilan farq qiladi . Imtiyozlar turtta asosiy guruhga ajratiladi: Tashqi savdo imtiyozlari. Bu alohida bojxona-tarif rejimini kiritish (ekport- import bojlarini kamaytirish yoki bekor qilish ) va tashqi savdo operatsiyalarini amalga oshirish tartibini soddalashtirish; Soliq imtiyozlari. Bunda faoliyatning ma’lum ko‘rinishlari soliq imtiyozlari orqali rag‘batlantiriladi. Bu imtiyozlar soliq bazasi (daromad, mulk qiymati va h .k.), uning tarkibiy qismlari (amortizatsiya ajratmalari, ish haqiga harajat, transport), soliq stavkalarining darajasi, soliqqa tortilishdan doimiy va vaqtinchalik ozod qilish masalalari; Moliyaviy imtiyozlar. U o‘z ichiga turli shakldagi subsidiyalarni oladi. Ularga kommunal xizmatlarning arzonligi, yer maydonlari va ishlab chiqarish binolari, ijara haqini kamaytirish, imtiyozli kreditlar berish kiradi; Ma’muriy imtiyozlar. Korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish va xorijiy fuqarolar kirib-chiqishini yengillashtirish, shuningdek turli xizmatlar ko‘rsatish maqsadida ma’muriyat tomonidan maxsus hududlar ajratilishi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishning jahon tajribasi ularning umumiy yutuqlari, umumiy xususiyatlari va rivojlanishining o‘ziga xos tomonlari haqida ma’lum bir xulosalar chiqarishga imkon beradi. Sanoati rivojlangan davlatlardagi erkin iqtisodiy hududlar yaxshi rejalashtirilganligi va ularni boshqarishning moslashuvchanligiga bog‘liqdir. Bu hududlarni tashkil qilish ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan juda foydali bo‘lib, ko‘plab ish o‘rinlarini tashkil qilishda , halqaro tovar ayirboshlashni jonlantirishda, tashqi savdo aloqalari natijalarini yaxshilashda, ilmiy-ishlab chiqarish salohiyatini oshirishda katta rol o‘ynaydi. Rivojlanayotgan davlatlardagi erkin iqtisodiy hududlar ham o‘ziga xos qator o‘xshashliklarga egadirlar. Birinchidan, bu davlatlarda eksport-ishlab chiqarish hududlari (EICHH) keng tarqalgan. Yuqorida aytilganidek, EICHH tashkil qilishga qator iqtisodiy sabablar, avvalambor, eksport uchun sanoat tovarlari ishlab chiqarishni 184 rivojlantirish, mamlakatga xorijiy kapital, ilgor fan va texnika, zamonaviy texnik axborotlar jalb qilish zaruriyati kabi sabablar turtki bo‘ladi. Ikkinchidan, erkin iqtisodiy hududlardagi xo‘jalik yuritish rejimi xorijiy ishbilarmonlar uchun erkinroq va imtiyozli bo‘ladi. Bu erkin iqtisodiy hududlar orasida xalqaro raqobatning kuchayishi bilan bog‘liqdir. Uchinchidan, erkin iqtisodiy hududlar faoliyati davomida ular faoliyatining tovar-sanoat diversifikatsiyasi ro‘y beradi. Zamonaviy ITI yangi va yuqori texnologiya ishlab chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan ilmtalab ishlab chiqarish jamlangan erkin iqtisodiy hududlarni ilgor o‘rinlarga olib chiqadi. Rivojlanayotgan davlatlar orasida Xitoyda maxsus iqtisodiy hududlar sezilarli rivojlandi. 80-yillarning boshlarida maxsus hududlarga birlashtirilgan kichik-kichik hududlar bilan boshlagan Xitoy hukumati 90-yillarning boshlarida bunday hududlarni yuzlab kvadrat kilometrga yoydi. Malakatda va xorijda mashhur bo‘lgan «Shenchjen», «Chjuxay», «Syamen», «Shantou», «Xaynan»dan tashqari mamlakatda texnik-iqtisodiy hududlar (yigirmadan ortiq) va yangi va yuqori texnikani rivojlantirish hududlari - texnoparklar ham sezilarli rivojlandi. Shanxaydagi «Pudun» iqtisodiy rivojlanish hududiga alohida rol ajratilgan. Bu loyihaga ko‘ra «Pudun» hududi bir necha o‘n yil mobaynida Shanxayni Osiyo- Tinch okeani mintaqasidagi yirik savdo va moliyaviy markazga aylantiradi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilish Xitoy hukumati tomonidan 70-yillar oxirida e’lon qilingan «ochiq eshiklar» tashqi iqtisodiy siyosatning tashqiliy bir qismi bo‘lib qoldi . Erkin iqtisodiy hududlar rivojlantirish modelini tanlashda Xitoy rahbariyati mamlakatning joriy ehtiyojlari va bunday hududlar tashkil qilishning xorijiy tajribalarini e’tiborga oldi. Singapur, Tayvan va AQSH tajribasi alohida e’tibor bilan o‘rganildi. Erkin iqtisodiy hududlar tashkil qilishga tayoyrgarlik davrida ular faoliyatining bir necha variantlari taklif qilindi . Natijada eksportga, xorijiy kapitalni jalb qilishga , shuningdek, ishlab chiqarish texnologiyasini yaxshilashga yunaltirilgan EIH tanlab olindi. Maxsus iqtisodiy hududlar «ochiq eshiklar» siyosatini amalga oshirgan holda , mamlakatning boshqa tumanlarini bog‘lab turuvchi rolini o‘ynay boshladi. Xitoydagi maxsus iqtisodiy hududlar va boshqa imtiyozli investitsion iqlimdagi tumanlar faoliyatining amaliyoti shubhasiz muvaffaqiyatga erishdi. Xitoylik va xorijiy mutaxassislar EIH erishgan yutuqlar qatoriga avvalo, barqaror iqtisodiy o‘sish sur’ati, hududlarga ko‘p miqdorda xorijiy investitsyalarning jalb qilinishi , mehnat unumdorligining sezilarli o‘sishi va nihoyat, aholi turmush darajasining o‘sishini kiritishadi. Erkin iqtisodiy hududlar muvaffaqiyati haqida guvohlik beruvchi misollardan tashqari ularni tashkil qilishda muvaffaqiyatsizlikka ham uchralgan. Masalan, Shri Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal va boshqa davlatlarda turli ko‘rinishdagi erkin iqtisodiy hududlar nafaqat muvaffaqiyatsizlikka uchradi balki umuman faoliyatini to‘xtatdi. Buning asosiy sabablariga siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy sabablarni ko‘rsatish mumkin. Siyosiy sabablar mamlakatdagi umumiy siyosiy beqarorlik, fuqarolar kelishmovchiliklari va boshqalardir. Iqtisodiy sabablarga avvalo, erkin iqtisodiy hududlardagi investor nuqtai nazaridan juda murakkab investitsion rejim haqidagi 185 qonunchilik kiradi. EIXdagi byurokratik bashqaruv, hududda investorlarni ro‘yxatga olishda kerak bo‘lmagan protseduralar mavjudligi, hudud ustunliklarini yomon reklama qilinishi ham erkin iqtisodiy hududlar taqdiriga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Nazorat savollari 1. Nima uchun transmilliy korporatsiyalar (TMK) «jahon iqtisodiyotining dvigateli» deb ataladi? 2. Dunyodagi jami TMKlarning sonini ayting. 3. TMKlarning asosiy qismi qayerda to‘plangan? 4. Dunyodagi qaysi xalqaro savdo va sanoat mahsulotlari hajmida transmilliy korporatsiyaning ulushi qancha ? 5. Xalqaro monopoliya iborasiga ta’rif bering. 6. Yirik va gigant xalqaro transmilliy korporatsiyalarni aytib o‘ting? 7. TMKlar faoliyatining asosiy xususiyatlariga ta’rif bering. 8. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda TMKlarning ma’no va rolini ayting. 9. Mamlakat iqtisodiyotiga TMKlarning salbiy ta’sir etuvchi jihatlarini gapirib bering. 186 XIX Bob. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI IQTISODIYOTIDA XALQARO TASHKILOTLARNING O‘RNI VA ROLI 1.§. Xalqaro valyuta-kredit va moliya tashkilotlari Xalqaro valyuta fondi (XVF). Xalqaro valyuta fondi 1944 yil iyulida AQSH ning Bretton-Vudse shahrida o‘tkazilgan BMT ning konferensiyasida tashkil etilgan. XVF ning nizomi esa 1945 yil dekabrda 29 ta mamlakat imzosi bilan tasdiqlangan. U 1947 yil mart oyida faoliyat boshladi va bosh binosi Vashingtondan joy oldi. Bu davrda XVF ning asosiy yo‘nalishi (Nizom bo‘yicha) quyidagilardan iborat edi: Xalqaro valyuta hamkorligiga ko‘maklashish, dunyo savdo taraqqiyotiga yordam berish; valyuta kurslarini boshqarish; to‘lovlarning ko‘p xilli tizimining amal qilinishiga ko‘maklashish; valyuta cheklovlaridan mavjud kamchiliklarni bartaraf etish. XVF ga a’zo mamlakatlarning xorijiy valyutadan foydalangan chog‘ida to‘lov balanslarning har bir kvotalar uchun to‘lagan a’zolik badallari tashkil etadi. Kvotalar o‘lchami esa mamlakatlar iqtisodiyoti taraqqiyoti darajasini (YAIM hajmida ) hamda ularning jahon xo‘jaligi va xalqaro savdodagi rolini belgilaydi. A’zolik badallar-kvota ovozlari soni va hajmi XVF organida rahbarlik qilish o‘rnini belgilaydi. Ayni vaqtda AQSH ning XVF kapitalidagi ulushi-17,7 % ni tashkil etadi va shu bois u shu organga rahbarlik qiladi . Germaniya va Yaponiya ulushi – 5,5 % dan, Yevropa Ittifoqi mamlakatlariniki esa – 26 % dan ziyod. Bu fondda O‘zbekiston ulushi qariyb 296 mln. dollarini tashkil etadi. XVF yuqori rahbarlik organi barcha a’zo davlatlarning moliya vazirlari yoki markaziy banklari rahbarlaridan tarkib topgan maslahat boshqaruvchilaridir. XVF–dunyodagi eng yirik kreditor tashkilot bo‘lib hisoblanadi . Hozirda u dunyodagi mavjud 200 dan ortiq mamlakatlarga kreditlar, ko‘maklashuvchi mablag‘lar ajratadi. XVF kreditlari asosan mamlakatlarning chet el valyutalaridan foydalanganlarida to‘lov balanslarini barqaror holda turishi uchun beriladi. Kreditni olish uchun mamlakat avvalo o‘z hududida siyosiy va iqtisodiy qulay sharoitlarni saqlashi talab etiladi. XVF hozirda quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi: xalqaro valyuta tizimini nazoratga olishni; valyuta kurslarini barqarorligi va fondga a’zo mamlakatlarning valyuta munosabatlarini tartibga solishni; o‘zining barcha a’zolariga ko‘maklashishni, to‘lov balanslari borasida yuzaga kelayotgan qiyinchiliklarni bartaraf etishni, ularga qisqa va uzoq muddatli kreditlar berishni; a’zo mamlakatlaridan valyuta zahiralarini to‘ldirishni va SDR ni taqsimlashni; 187 kvotalar badali hisobidan o‘zining moliyaviy resursini tashkil etishni. Ayni paytda XVF oldida bir qator operativ masalalarni hal etish muammosi ko‘ndalang turibdi. Chunki xalqaro valyuta fondi - bu valyuta–moliya munosabatlari sohasida ancha obro‘li xalqaro tashkilot sanaladi. Jahon banki (JB). Jahon banki XVF dan tashqari xalqaro valyuta-moliya munosabatlarida asosiy boshqaruvchi institutlardan biri sanaladi. U bir necha moliyaviy tashkilotlardan tashkil topgan: Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki MBRR-XTTB); XTTB ning 1945 yilda tashkil etilgan uchta filiali; 1956 yilda tuzilgan xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK); xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU; 1960 yilda tashkil etilgan); 1988 yilda asos solingan Investitsiyalarni kafolatlash Xalqaro agentligi (IKXA); shuningdek, MBRR- XTTB ning Amerika, Osiyo, Afrika va Yevropadagi kontinental filiallari. Vashington sh.- Jahon bankining shtab-kvartirasi. Jahon banki tizimida ya’ni Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (MBRR- XTTB) asosiy tashkiliy qismi hisoblanadi . MBRR a’zosi-xalqaro valyuta fondiga a’zo bo‘lgan mamlakat hamdir . MBRR ni boshqaruvchi yuqori-maslahat rahbariyati va direktoratdir. Uni AQSH hukumati – MBRR prezidenti boshqardi. MBRRda ham XVF dagi singari kvotalar ovozi – a’zolik badallari muhim rol o‘ynaydi. Faqat farqi shundaki, MBRR a’zo mamlakatlar badallaridan tashqari xususiy kompaniyalar, turli moliya uyushmalari, jamoat va hukumat tashkilotlarining obligatsiyalari vositalarini ham qabul qiladi . Bu nufuzli bankda AQSH bilan birga, «kuchli yettilik» - Yaponiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Kanada, Italiya liderlik qiladi . Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki XVF singari BMTning ixtisoslashgan tashkiloti hisoblanadi . U mustaqil moliya tashkilotidir. Bu o‘zida xususiy maxsus yo‘nalish va vazifalarni bajarishni aks ettiradi. MBRRning asosiy faoliyati-davlat kafolati bilan hukumatlarga uzoq muddatli kreditlar ajratish va bankka a’zo mamlakatlarning xususiy kompaniyalariga muddatli qarz berishdan iborat. Jahon savdosi faoliyatidagi xalqaro tashkilotlar o‘rtasidagi boshqaruvni Tariflar va savdo Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|