O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM
VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI

KIMYO VA BIOLOGIYA FAKULTETI

KIMYO YO’NALISHI III-BOSQICH 01995- GURUX
TALABASI OTAMURODOV MUHRIDDINNING ORGANIK KIMYO FANIDAN BAJARGAN

KURS ISHI

MAVZU: AROMATIK UGLEVODORODLAR
. RAHBAR:
REJA:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Asosiy qism:
   
   1. 
      Aromatik uglevodorodlar nomenklaturasi.
      
   2. 
      Aromatik uglevodorodlar olinishi, xossalari va ishlatilishi.
      
   3. 
      Aromatik nitrobirikmalar nomenklaturasi.
      
   4. 
      Aromatik nitrobirikmalar olinishi, xossalari va ishlatilishi.
      
   5. 
      Nitrobenzol sintezi.
      
3. 
   Xulosa.
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar.
   

I.AROMATIK UGLEVODORODLAR (Arenlar)

Benzol xalqasining aromatik xarakteri. Benzolni galoidlash, nitrolash. Bu jarayonlarning elektrofil xarakteri. Elektrodonor va elektroakseptor o’rinbosarlar.
Ularning yo’naltirish ta'siri. Toluolni xalqasi va yon zanjiririni xlorlash. Benzol xalqasida birikish reaksiyalari: gidrogenlash, galoidning birikishi. Dialkil (ikkita o’rinbosir bo’lgan) benzolning izomeriyasi. Ko’p xalqali aromatik birikmalar to’g’risida tushuncha: difenil, naftalin (izomeriyasi va xossalari), antrasen, fenantren (steroidlar skeleti tuzilishining asoslari), Xyukkel qoidasi.
Tayanch iboralar. Xalqa, benzol, aromatik, yon zanjir, toluol, elektrofil almashinish. Fredel Krafts, yo’naltirish qoidasi, orto-, meta-, para-naftalin, antrasen, difenil.
Aromatik birikmalar deb - benzol va benzol tabiatiga ega bo’lgan karbosiklik birikmalarga aytiladi. Benzol aromatik birikmalarning birinchi vakili.
Aromatik so’zi - xushbo’y hidli, ko’pchilik aromatik birikmalar xushbo’y hidga ega (benzaldegid, vanilin). Benzol molekulasi formulasiga ko’ra u juda to’yinmagan birikmaga o’xshashligiga qaramay, oddiy sharoitda to’yinmagan uglevodorodlarga xos birikish reaksiyasiga kirishmaydi: galogenlarni biriktirmaydi, kaliy permanganat eritmasini rangsizlantirmaydi. Benzol uchun ko’proq to’yingan uglevodorodlarga xos bo’lgan o’rin olish reaksiyalari xarakterlidir. Benzoldagi hamma vodorod atomlari teng qiymatlidir. Benzolning
CH CH struktura formulasini
HCHCCH aniqlashda turli
HCHCCH
C
H variantlar bo’lib,
Kekule formulasi shulardan kamchiliklari
bo’lsada Kekuli formulasi ancha qulay bo’lganligi tufayli
qoldirildi. Benzol gomologik qatori uchun umumiy formula C_nH_2n-6 ya'ni to’yingan uglevodorodlarga nisbatan 8 ta vodorod kam. Benzol to’yinmagan siklik tuzilishli birikma.
Benzolning tuzilishi. Benzol xalqasidagi hamma vodorodlar teng qiymatli va mono- almashingan benzolda izomerlar yo’q. Ikkita vodorodi almashingan benzolda uchta izomer mavjud bo’lib, ular quyidagicha (orto - o, meta - m, para - p) ko’rinishda bo’ladi.
R R R
R
R
R
o-izomer m-izomer p-izomer
Kekulining formulasi bo’yicha benzolda qo’sh bog’ va oddiy bog’ bir-biriga o’tib turadi.

Bundan ko’rinadiki, benzolda aniq oddiy bog’ va qo’sh bog’ yo’q ekan va uglerodlardagi -elektronlar fazoda tutashib yaxlit -elektronlarni hosil qiladi. Fizika-kimyoviy tekshiruvlar natijasida aniqlanishicha benzol quyidagi tuzilishga ega:

1.Benzol molekulasida uglerod atomlari teng burchakli olti burchakni tashkil qiladi. unda C-C rasidagi masofa bir xil 1,40 A^o.Oddiy C-C 1,54 A^o
Qo’sh bog’ C=C 1,34 A^o.
2.Hamma uglerod va vodorod atomlari bir tekislikda joylashgan. Har bir uglerod atomi uchtadan -bog’iga ega (ya'ni ikkitasi ikkita qo’shni uglerod bilan bittasi vodorod atomi bilan) va bitta -bog’iga ega. -bog’i umumiy yaxlit elektron bulutiga ega bo’lib, molekula tekisligiga perpendikulyar joylashgan. Ya'ni:
H
HH
HH
Aromatiklik qoidasi. Xyukkel tomonidan aromatiklik qoidasi yaratilib bunga ko’ra: modda aromatik bo’lishi uchun quyidagi talablarga javob berishi kerak.
1.Molekulada  -elektron buluti bir xil taqsimlangan.
2. (4n+2 ) yaxlit elektronlarga ega bo’lgan monosiklik tuzilishga ega bo’lgan birikmalar (yassi to’g’ri burchakli olti burchak) n = 0, 1, 2, 3 va boshqalar.  elektronlar soni 6, 10, 14 va boshqalar bo’lishi mumkin (n xalqa soni).
3 .To’yingan siklik tuzilishli, fazoda tekislikda joylashgan. n=1. (4 1+2)=6
n=2. (4 2+2)=10
n=3. (4 3+2)=14 Antrasen
4e(C)+2e(N)=6 , 5e(C)+1e(N)=6
pirrol piridin
II. Gomologik qatori va izomeriyasi.
propil benzol izopropil benzol 1,2,3-trimetil benzol ^CH3

yoki kumol 1,2,4- trimetil
benzol
CH₃ CH3 CH3 CH3
C2H5

1,2,benzol5- trimetil

1-metil,2-etil м- etil toluol benzol yoki о- etil toluol

C2H5 п- etil toluol

H3C ₃C2H5

Agar yon zanjirda ikkita va undan ortiq uglerod atomlari almashingan bo’lsa u

albatta izomerlarga ega.
CH3	CH3	CH3

Т. о-ksilol S.1,2- dimetil benzol

Т. м- ksilol S. 1,3- dimetil benzol

CH3 Т. 1,4- dimetil benzol S. p ksilol

CH₃
CH₃
Aromatik radikallar umumiy holda arillar (Ar) deyiladi.
C₆H₅ - fenil radikali
C₆H₅-CH₂ - benzil
C₆H₅-CH= - benzilidin
C₆H₄= - fenilen
Olinish usullari.
1.Toshko’mir smolasidan qayta ishlash natijasida.
2.Neft va gaz mahsulotlarini degidrogenlash natijasida:
3 CH₃
CH₃
yoki alifatik uglevodorodlarni degidrogenlab.
3.Asetondan : 1,3,5-trimetil
benzol
CH₃
3
3 CH₃
4.Vyurs - Fittig reaksiyasi orqali:
Cl C2H5
+ 2 Na + Cl-C₂H₅+ 2 NaCl
etil benzol
5.Fridel-Krafts reaksiyasi asosida faqat benzol gomologlarini olinadi:
CH₃
+ CH₃Cl
toluol
6.Aromatik kislota tuzlarini dekarboksillab aromatik uglevodorodlarni olinishi:
O
C₆H₅ + NaOH C₆H₆ + Na₂CO₃
ONa
7.Asetilendan olinishi:

8.Kondensatsiya reaksiyasi:
CH₂-CH₃

9.Fenollarni rux kukuni ishtirokida qizdirib olinadi:
C₆H₆OHZnC₆H₆ ZnO
10.Diazobirikmalarni spirtlar bilan qaytarib olinadi:
O
[ C₆H₅N₂]Cl + H₃C CH₂ CH₂OH C₆H₆ +H₃C + N₂ + HCl
H
11.Benzolsulfokislotaga suv qo’shib mineral kislotalar ishtirokida qizdirib olinadi:
C₆H₅ SO₃HH₂OC₆H₆ H₂SO₄
12. Aromatik ketonlarning qaytarilishi orqali olish .
C₆H₅ - CO - CH₃ + 2H₂ C₆H₅ - CH₂ CH₃ + H₂O