O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov. M. S. Saidova

 
1.3. Qozo
g‗
iston Respublikasida va Amerika Qo‘shma Shtatlarida 
metallar resinklingining zamonaviy a
h
voli 
Hozirgi kunda 
Qozog‘iston respublikasida
metall temir-tersak va 
chiqindilarini qayta ishlash muommosi bilan yirik mutaxassislar va Parlament 
majlisi deputatlari keng qamrovda ish olib bormoqda. Qora va rangli metall temir-
tersaklarini va chiqindilarini eksport qilish uchun qo‗shimcha qiymat solig‗i (QQS) 
qayta ko‗rib chiqilishi, ikkilamchi metallurgiya sohasida faoliyat ko‗rsatish uchun 
litsenziya berishni talablari aniq belgilanishi va asoslanishi natijasida 
Qozog‗istondan rangli va qora metall temir-tersaklari va chiqindilarini eksport 
qilish tartibga solindi, bu sohaga kriminalni aralashuvi kamaytirildi va davlat 
manfatlari himoyalandi. 

---

36 
Bunga qaramasdan hozirda Qozog‗iston respublikasida ikkilamchi 
metallurgiya ikkilamchi metallurgiya sohasida muammolar mavjud. 2015 yil 26 
yanvarda parlament majlisida bir guruh deputatlar bosh vazir D.K.Axmetovga 
tag‗dim etgan deputatlik so‗rovnomasida quyidagi asosiy muammolar ko‗rsatildi: 
1)
Qozog‗iston respublikasi xukumatini 2013 yil 22 dekabrdagi №1294 
farmoyishini hamma bozor sub‘ektlarini kvalifikatsion talablarga moslashtirish 
bandi to‗liq bajarilmayapdi; 
2)
Bir qator tashkilotlar va mansabdor shaxslar tomonidan kichik biznes 
korxonalari foydasiga kvalifikatsion talablarni kuchsizlantirishga urinishlar yuz 
bermoqda, natijada yashirin (tenovoy) biznes kuchayib, byudjetga soliqlarni 
tushishi kamayadi;
3)
Mansabdor shaxslar tomonidan qora metall temir-tersaklarini eksport 
qilishni butunlay taqiqlashga xarakat qilinmoqda, natijada eksportdan tushadigan 
davlat bojlarini miqdori va bu sohada band bo‗lganlar soni kamayadi, ikkilamchi 
metallarni yashirin savdosi kuchayadi
Qora metall temir-tersaklarini eksport qilish bojlarini oshirish taklif 
qilinmoqda, bu eksportni taqiqlash bilan barobardir, chunki Qozog‗iston 
eksportchilarinig shunday ham boshqa davlat eksportchilariga qaraganda 
sharoitlari og‗ir edi.
Qozog‗istonda bugungi kunda yiliga 2 million tonna qora metall temir-
tersaklari va chiqindilari hosil bo‗ladi. Buning asosiy qismi Xitoyga eksport 
qilinadi. Oxirgi yillarda Xitoyda qozoq qora metall temir-tersaklari va 
chiqindilariga talab kamayishi natijasida yangi bozorlarni izlab topish kerak 
bo‗lmoqda. Bunday bozorlarning eng qulayi Evropa Ittifoqi bo‗lib, xozirda 
iste‘molchilar, dilerlar va qayta ishlovchilar bilan muzokaralar olib borishga 
kirishilmoqda. 
Temir-tersak va chiqindilarni eksport qilishda davlat boji 2010 yilda har tonna 
qora metall uchun 4 evroni 2014 yilda 40 evroni tashkil qildi. Hozirgi kunda qora 
metall temir-tersaklari va chiqindilarini yig‗ish va eksport qilishda «Ispat-Karmet» 
XJ yiliga 1 million tonna asosiy o‗rinni egallaydi. 

---

37 
Amerika Qo‗shma Shtatlari alyuminiyli birlamchi mahsulotni 94 foizini, titanni 
89 foizini, qalayni 84 foizini, nikelni 80 foizini, ruhni 66 foizini, volframni 58 
foizini, misni 70 foizini, qo‗rg‗oshinni 9 foizini import hisobiga olib kelmoqda. 
Faqat AQSHda ishlab chiqarishlayotgan magniy, molibden, va litiy metallarigina 
o‗zini ehtiyojini butunlay qondirmoqda, ya‘ni bu metallar import hisobiga olib 
kelinmaydi. 
Yuzaga kelgan murakkab vaziyatdan faqat ikkilamchi metallarni qayta ishlab 
chiqib ketish mumkin. Hozirda AQSH hisobiga rivojlangan davlatlarda ishlab 
chiqarilayotgan ikkilamchi rangli metallarni 40 foiz to‗g‗ri kelmoqda. 
AQSH da taxminiy hisoblarga qaraganda, ikkilamchi alyuminiy ishlab 
chiqarishga, birlamchiga qaraganda 40-50 foiz, ikkilamchi mis ishlab chiqarishga 
35-40 foiz, ikkilamchi ruh ishlab chiqarishga 25-30 foiz kam sarf-xarajat 
ketmoqda. 1 tonna ikkilamchi alyuminiyni eritishga, birlamchi ishlab chiqarishga 
qaraganda 20 marotaba kam energetik xarajatlar va 8 marotaba kam kapital 
qo‗yilmalar talab qiladi. Aylanma materiallardan, temir-tersaklardan, ishlatilgan 
eritmalardan metallarni ajratib olish, birlamchi qayta ishlashga nisbatan kam 
energiya talab qilinishini quyida keltirilgan ko‗rsatgichlardan aniqlash mumkin: 
qo‗rg‗oshinga 3 marta; ruhga 4 marta; misga 6 marta; nikelga 9 marta; magniyga 
37 marta kam. 
Bu ko‗rsatib o‗tilgan yutuqlar AQSHda ikkilamchi rangli metallarni ishlab 
chiqarishni yuqori sur‘atda o‗sishga zamin bo‗ldi. Oxirgi yillarda birlamchi va 
ikkilamchi metallarni eritishni ko‗payishi 1.3-jadvalda keltirilgan. Bundan ko‗rinib 
turibdiki, ohirgi yillarda ikkilamchi metallarni ishlab chiqarish keskin ortgan. 
Bundan tashqari umumiy ishlab chiqarilayotgan metallar hajmini asosiy qismini 
ikkilamchi metallurgiya mahsulotlari tashkil qiladi. 
AQSHda quvvati 1 tonna bo‗lgan ikkilamchi alyuminiy ishlab chiqarish 
korxonasiga o‗rtacha 136 dollar solishtirma kapital qo‗yilmalar sarflanadi. Bu 
ko‗rsatgich birlamchi alyuminiy ishlab chiqarish korxonasida (boksit qazib 
olinadigan konni qurilishi, glinozem zavodi va birlamgi metall eritish korxonasi 
bilan birgalikda) 3160 dollarga teng. Hisoblar shuni ko‗rsatdiki, AQSH ikkilamchi 

---

38 
alyuminiy ishlab chiqarishni tez rivojlanishi natijasida 1960-1980 yillarda 
birlamchi alyuminiy ishlab chiqarish uchun sarf bo‗ladigan kapital qo‗yilmalar 
hisobiga 3,5 mlrd dollar mablag‗ iqtisod qilib qolindi.