O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti b. M. Ochilova axloq falsafasi
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Buyuk alloma Nizomiy Ganjaviy:
Sabr qilsang agar sabrdan beshak, Davlating ko‘payar, bunga qilma shak. Sabringni qilmagil sust ila malol, Oxista yor bo‘lar baxt ila iqbol! Sabrni o‘zingga ayla-yu shior, Va sabr yo‘lida turgil barqaror. Sabr insoniy fazilatlardan biri bo‘lib, hayotda yuzaga ke- ladigan qiyinchilik va muammolarni vazminlik bilan qarshi olish, ya’ni toqatlilik va qanoatdir. Sabrning asosida inson irodasi turadi. Inson har bir narsada sabr - toqatli bo‘lsa, u oxir oqibatda maqsadiga etadi. Abdulla Avloniy buni she’r orqali quyidagicha tavsiflagan: Sabr ila har mushkil ish zoyil bo‘lur, Sabr eldan maqsudina noyil bo‘lur. Har kishida bo‘lmasa sabri jamil, Nafs ko‘yina yurub soyil bo‘lur. Sabr qilsang, go‘radan halvo bitar, Sabrsizlar o‘z oyog‘idan yitar. Avf – kechirimli bo‘lishdir, kechirish ham insoniy fazilat- dir. Kechirishning ma’nosi shuki, u biror kishining bilib yoki bilmay qilgan xatosi yoki gunohini anglagan holda, ozor bermay, kechirishdir. Avf qila olish qalbi pok, aql-farosatli 1 Ma’naviyat asosiy tushunchalar izohli lug‘ati. T., 2009. -B.499. 116 kishilarga xos fazilatdir. Gunohkorni avf etish, ayniqsa, rah- barlarga, mamlakatni idora etayotgan kishilarga obro‘- e’tibor keltiradi. Avf eta olish fazilati har bir inson uchun ham xos bo‘lishi kerak. Uch xislatga ega bo‘lmoq oliy darajaga etmoqdir. Birinchi, senga sitam qilgan kishini kechirmoq. Ikkinchi, senga yomon- lik qilgan kishini yomonlab yurishdan tiyilmoq. Uchinchi, yo- monlik qilganga yaxshilik qila bilmoq: Mehrsiz, ginachi dushman dinini To‘ldirsang mumkindir sen ehtiromga Ovchini ko‘rgilu ibrat ol undan, Don bilan tushirar domga 1 . Kamtarlik – axloqiy fazilatlarning eng muhimlaridan biri, inson o‘zini oddiy, kamsuqum tarzda tutishi, boshqalarning izzat va hurmatini joyiga qo‘yishidir. Koshifiyning fikricha, kamtar bo‘lish baland martabaga erishmoqning sababidir. U podsho Nafl ibn Ahmadning o‘g‘liga nasihatini keltiradi: “Ko‘p mashaqqat bilan qo‘lga kiritilgan mamlakatim uzoq saqlani- shi uchun sen, avvalo, xazinaga e’tiqod qo‘ymaysan. Lash- karga ishonmaysan, tavozeni ziyoda qilasan. Agar o‘zingni past tutib, tavoze bilan muomala qilsang, insonlarning ko‘ngil qushi sening tuzog‘ingga ilinadi va hech qachon farmoning- dan tashqari chiqmaydi. Tavozedur ko‘ngulga ro‘shnolik, Topar begona andin oshnolik. Tavoze kishini davlatmand etgay, Tavozelik kishi izzatga etgay. 2 1 Mashriqzamin – hikmat bo‘stoni. –T.: SHarq, 2008.-B.189 2 Mahmudov R. Degonimning ulusg‘a marg‘ub et. –T.: O‘zbekiston, 1992.- B.73. 117 Inson o‘zini boshqalardan ortiq deb bilmasligi, o‘zini aqlli, o‘zgalarni aqlsiz deb tasavvur qilmasligi, har qanday yaxshi ishni o‘ziga loyiq va o‘zgalarga noloyiq deb hisoblamasligi zarur. Bordi-yu yuqorida aytilganlarga yo‘l qo‘ysa, demak, bu nokamtarlik bo‘ladi. Nokamtarlar o‘z kamchiliklarni ko‘rmaydilar, ko‘rsalar ham uni kamchilik deb hisoblamaydilar yoki tan olishni is- tamaydilar. Saxiylik - insonning eng yuksak fazilatidir. “Saxiylik - qaytarishni talab qilmaydigan ehsondir. U riyokorlik va ta’magirlikdan uzoqdir. Rivoyat qilishlaricha, Iskandar Arastu- dan so‘raydiki: “Dunyoning saodati nimadandir?- Sahovat va ehsondan, - javob beradi Arastu. Kishilar sahovat va ehson- ning qulidir. Sahovatlilik - bu oliy himmatlilikdir. Koshifiy ayt ganidek: “Zarni xor bilgan har bir saxiyni zamonasi aziz deb biladi” 1 . Xalq maqollarida saxiylikni axloqiy qoidalari aniq ifo- dalangani kuzatiladi: “Saxiy berganini aytmas”, “Saxiyning qo‘li ochiq, qo‘li ochiqning yo‘li ochiq”, “Saxiy topsa, bo‘lib er, baxil topsa, bo- sib yer”. Rostgo‘ylik- kishidagi yaxshi xislatlardan biri hisoblanib, u insonning o‘z qadr-qimmatini to‘g‘ri tushunish va nuqson- larni to‘g‘ri ko‘rsata olish ehtiyoji tufayli yuzaga kelgan ax- loqiy fazilatdir. Rostgo‘ylik insondan sabr-toqat, matonat va jasoratni talab qiladi. Rostgo‘y inson qo‘rquvdan forig‘ bo‘ladi, har qanday holatda vijdoniga qarshi bormaydi, kimlarningdir ko‘ziga qarab ish tutmaydi, yaqinlari yoki hamkasblarini xafa qilishdan, o‘z moddiy manfaatdorligiga zarar yetkazishdan cho‘chimaydi. Rostgo‘y inson aziyat chekishi, ta’na-dashnomlarga qolishi mumkin. Lekin bularning hammasi bir odamga yoki muayyan guruhga voqelikni asl holida yetkazganidan, ularni noto‘g‘ri 1 Mahmudov R. O‘rta Osiyo mutafakkirlari ahloq-odob haqida. –T.: O‘zbekiston. 1990. B.19. 118 yo‘lga solib yubormaganidan qalbida paydo bo‘lgan ma’naviy qoniqish hissi, xotirjamlik va orom tufayli yuvilib ketadi, ichki quvonch unga baland ruh bag‘ishlaydi 1 . Rostgo‘ylik - halollikning bir ko‘rinishi. Rostgo‘ylik so- diqlikni, ko‘ngli ochiqlikni, dangalchilikni, qat’iyatlilikni ham anglatadi. Rivoyatlarga ko‘ra qadimgi Turon mamlakatining adolatli, ma’rifatli bir podshohi bo‘lgan ekan. Yurti obod, xalqi farovon bu yurt podshohining farzandi yo‘q bo‘lib, o‘zi ham, xalqi ham bundan aziyat chekar ekan. Nihoyat podshoh bir to‘xtamga kelibdi va mamlakat aholisiga rostgo‘y bolani farzand qilib olishi xususida xabar berib, buni bir sharti orqali amalga oshirishini bildiribdi. Erta tongda maydonga yig‘ilgan bolalarning har biriga gul urug‘larini tarqatibdi. Shu urug‘larni yaxshi parvarish qilib, chiroyli o‘stirgan bolani o‘g‘il qilib olishini aytib, bir oy muhlat beribdi. Bir oydan keyin maydonga yig‘ilgan bolalar olib kelgan bir-biridan go‘zal gullarni ko‘zdan kechira boshlabdi.Barcha bolalarning idishlaridagi gullar rango-rang bo‘lib tovlanib tu- rardi. Faqat yig‘lab turgan bir bolani qo‘lidagi gul idishi bo‘sh ekan. Podshoh shu bolani farzandlikka olishini bildirbdi. Bundan hayron bo‘lgan xalqiga podshoh shunday izoh beribdi: Barcha bolalarga tarqatilgan gul urug‘lari qaynatilgan edi, demak ular ko‘karmasdi. Bu bola rostgo‘yligi uchun boshqa urug‘ olib, gul o‘stirishga harakat qilmagan, men bergan urug‘ni almashtir- may parvarishlashga harakat qilgan. Qolgan barcha bolalar yolg‘on ishlatib, boshqa urug‘dan gul o‘stirib olib kelishgan. Xalq bu xikmatdan quvonib, bolani voris deb tan olishibdi. Shijoat - botirlik, jasorat, dovyuraklik ma’nolarini an- glatadi. Shijoatli odamni hamma o‘ziga do‘st sanaydi. O‘z navbatida, bu ancha ko‘p qirrali va murakkab fazilatlardan biri, chunki har qanday xizmat va qahramonlikni ham shijoat 1 Ma’naviyat asosiy tushunchalar izohli lug‘ati. T., 2009. -B.496. 119 deb bo‘lmaydi, balki adolat qonunlariga asoslangan, jamiyat manfaatini nazarda tutgan xatti - harakatlarnigina shijoatga kiri tish mumkin Husayin Voiz Koshifiy “Axloqiy Muxsiniy” asarida yozganidek: Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|