O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti ishanova m

 
3.2.  Oila tarbiyasi metodlari. 
REJA: 
1. 
Tarbiya metodlari va oila. 
2. 
Oilada bolalarni tarbiyalash metodlari.  
3. 
Ota-onalarning tarbiya metodlarini tanlash va qo‘llash shart-sharoitlari. 

---

93 
 
Tayanch tushunchalar: oila, oila tarbiyasi, tarbiya metodlari, tanlash, 
ota-onalar , shart-sharoitlar. 
 
Inson kamolotining ko‘rinishlaridan biri – obro‘-e’tiborga ega bo‘lishdir.  
Obro‘  bir  kun  yoki  bir  yil  mobaynida  hosil  bo‘ladigan  jarayon  emas. 
Obro‘ni  inson  hayot  mazmunidagi  faoliyati  jarayonida  asta-sekin  shakllanib 
boradi.  Ota-onaning  oiladagi  obro‘si  tarbiya  vositasi  sifatida  xizmatqiladi.  Obro‘ 
oilaviy munosabatlar jarayonida shakllanadi.  
Ma’naviy  axloqiy  hislatlarni,  zamon  ruhiga  moc  tushadigan  fazilatlarni 
shakllantirishgaqaratiladi.  Mazkur  toifadagi  oila  a’zolari  davrasidagi  suhbatlar, 
munozaralar,  baxslar  mulohazalar  o‘zaro  tenglik,  hurmat  ruhiga  bo‘ysundiriladi. 
Oilaviy  munosabatlarining  ushbu  ko‘rinishda  turli  yoshdagi,  jinsdagi  bolalarga 
maqsadga muvofiqtarbiyaviy ta’sir o‘tkazish imkoniyati mavjuddir. 
 Shu  boisdan  tasodifiy  voqea  va  xodisalarning  sodir  bo‘lish  turli  tarzda 
baxolanadi  va  ularga  bevosita  aloqador  oila  a’zolari  turmush  tajribasidan  kelib 
chiqqan  xolda  yo  rag‘batlantiriladi  yoki  tanbeh  beriladi,  jazolanadi.  Bunday 
odilona amalga oshirilgan muloqot ta’sirida o‘gil-qizlar ruhiy dunyosida ota-onaga 
nisbatan  dilkashlik,  xushmuomalalik,  o‘z  faoliyati  uchun  javobgarlik,  o‘z-o‘zini 
boshqarish kabi muhim insoniy fazilatlar paydo bo‘ladi. 
Oilada  munosabatning  yana  bir  turi  «avtoritar»  --  yoki  «obro‘talab» 
munosabat  deb  atalib,  bunda  ota-onaning  obro‘si  shaxslararo  muloqotda 
xalqiluvchi,  etakchi  rol  o‘ynaydi.  SHaxslararo  teng  huquqlilik,  erkin  hatti-
harakatqilish,  tashabbuskorlik  bunda  o‘z  ahamiyatini  yuqota  boshlaydi.  Oila 
a’olarining  yurish-turishi,  hatti-harakati  ko‘pincha  kattalar  tomonidan 
cheklabqo‘yiladi.  
Ota-ona tomonidan tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishning asosiy usuli bu jazolash 
hisoblanadi,  biroq,  onda-sonda  rag‘batlantirish  usulidan  foydalanilganda  ham 
ma’naviy  rag‘batlantirish  imkoniyatiga  ega  bo‘lmaydi,  munosabatdagi  bunday 
noxushlik  ota-ona  ko‘zlagan  tarbiyaviy  maqsadni  amalga  oshirmaydi  va  past 
samara beradi. Buning oqibati natijasida oila a’zolari o‘rtasida,  mehr-oqibat hissi 

---

94 
 
pasayadi.  Ushbu  paydo  bo‘lgan  salbiy  nuqtai  nazar  ota-onaga      nisbatan  
qo‘llaniladi.   
Farzandlarda ota-onaga  yaqinlik  mehr-muxabbat  hissi   bir   oz bo‘lsada 
kamayadi,  keyinchalik  bu  tuyg‘u  uzoqlashishi  «begonalashish»  tomoniga  o‘sib 
o‘tadi.Oilaviy  turmush  munosabati  ichida  «liberal»  (murosasozlik)  toifasi  ham  
ko‘zga tashlanib turadi. Oila davrasida  ota  yoki  ona  murosasoz, ko‘ngilchang 
bo‘lishlik   tashqi ko‘rinishidan   iliqruhiy iqlimini o‘ziga aks   ettirganday bo‘lib 
tuyulsa ham, aslida unda hamjihatlik,    o‘zaro tushunish etishmaydi. Murosozlik 
tasirida farzandlar fe’l-atvorida munofiqlik, 
ikkiyuzlamachilik, 
kelishuvchilik   
kabi illatlar  tarkib topishi mumkin. 
Ota-ona    obro‘si    oiladagi    axloqiy   tarbiyaning garovi hisoblanadi. 
 
Buyuk allomalarning  mulohazalariga ko‘ra, 
tarbiyada 
hazilga 
yo‘lqo‘yuvchi  jiddiylik  hukm  surishi  lozim,  lekin  hamma  ish  hazilga,  ermakka, 
sertakalluflikka, adovat, tirnoq  orasidan Kir izlashga aylanib ketmasligi kerak. 
 Shu  boisdan  muayyan  pedagogik-ruhiyatqonun-qoidalariga  rioyaqilingan 
holda  ota-onalar  tarbiya  tamoyillari,  usullari,  vositalari  bilanqurollangandagina 
haqiqiy  nazokatga  va  odobga  erishish  mumkin.  Bu  narsa  ulardan  chuqur 
izlanishlarni talabqiladi.   Oilada  farzandlarga  tarbiyaviy  ta’sir  ko‘rsatishining 
iltimos,  maslahat,    ishontirishi,  talabqilish,  buyruqva  tanbeh  berish,  jazolash, 
rag‘batlantirish singariqator usullaridan o‘z o‘rnida va  me’yorida  foydalanilmasa, 
ko‘zlangan  maqsadga erishib bulmaydi. 
 Mezon  tuyg‘usi  va  me’yor  hissiga  amalqilish  ota-ona  ruhiy  dunyosiga, 
ma’naviyatiga singib borsa, u  holda farzandlaridan  uzoqlashishi,  begonalashish, 
bordi-keldiga 
borish,  anglashilmov-chilik  g‘ovining    vujudga    kelishi, 
bachkanalashish, badjaxllik,  asabbuzarlik  hulq-atvori namoyon bo‘lmaydi. 
Tarbiyaning    muhim  roli  nutq  hisoblanadi,    shuning  uchun    ota-ona  o‘z  
nutqida  yoqimsiz    ohang  bilan,  mantiqsiz    va  qaytariq    so‘zlarini    ishlatish  
vaqo‘llash bilan farzandlarni  ranjitmaslik, ularda  ishonch  hissini so‘ndiradigan, 
hazil-mutoyiba,  samimiy  bo‘lmagan  fikr  va  mulohazalardan  saqlanish  kerak. 

---

95 
 
Hayotda 
muloyimlikka,  shirinsuxanlikka,  samimiylikka, 
sof  vijdonligi, 
dilkashlik    va hotamtoylikka hamdardlikka nima etsin!  
 Odatda, ota-ona nazokatli bo‘lgandagina haqiqiy obro‘-e’tiborga erishadi. Bundan 
tashqari  obro‘li  bo‘lmoquchun  ishonch  har  tomonlama  rivojlangan  bo‘lishi,  
shuningdek  aqliy,  axloqiy  estetik 
 jihatdan 
muayyan  cho‘qqiga  erishgan 
bo‘lishi darkor. 
Bularning  barchasi    ota-onadan  aql-zakovatli,  milliy  udum  va 
urf-odatlarni mukammal egallagan  shaxs  bo‘lishni  talab qiladi. 
 Oilaviy 
turmushda  farzand  kamol  topishini    to‘g‘ri    yulgaqo‘yishning 
asosiy vositasi bolada   e’tiqodni  shakllantirishdir.  Buni   bolani   faqat ishontirish   
yo‘li  bilan  amalga  oshirsa   bo‘ladi.  Shuning    uchun    ota-ona        o‘g‘il  -qizlarni  
voyaga 
etkazishda    ularni    ko‘r  qilishga    yoki        asosiz  buyruqberishga 
tayanmasligi kerak. Xo‘sh, ota-ona   obro‘si  farzandlarda  qachon  paydo  bo‘ladi?
 
Oilaviy turmush    tajribalaridan shu narsa ma’lumki,  ota-onaning  obro‘si  
davlat   va  oila a’zolari  oldida  javobgarlikni   his  qilishdan boshlanadi. Mabodo  
ota-ona  o‘z  ishi,  o‘z  burchi uchun javobgar ekanligini tasavvurqila olsa va unga  
amaliyotda  rioya  qilsa,    mana  shu   narsa ularning    obro‘-e’tibor    kozonishi 
uchun   asosiy 
zamin    hisoblanadi.    Ularning    ruhiy    dunyosi,  ma’naviyati  
oilaviy  iliq  muhit  uchun    etarli  va    ta’mirchan  bo‘lsa,  o‘z-o‘zidan  obro‘ 
qozonilaveradi, oila   a’zolari   o‘rtasida  mehr-muhabbatga 
 erishadi. 
 
Agarda  ota-onalar   o‘zlarining    hulq-odob 
hislatlari, 
his-tuyg‘ulari, 
hatti-harakatlarida  bularga    rioya  qilsalar,    oila        a’zolari      hamda    jamoatchilik  
o‘rtasida  etarli  darajada  obro‘ qozona oladilar. Lekin, obro‘qozonish shaxsning 
tezkorlik  bilan  amalga  oshiriladigan  sifati  emas.  Ota-ona    obro‘si      butun  h.ayot 
davomida  kundalik  ibratli  hulqi,  axloqi,    intizomi,  aql-zakovati,    kamtarinligi,  
ishbilarmonligi    bilangina  qo‘lga  kiritishadi.  Ibrat,  namuna,  chekilgan  zahmat, 
zakovat, chin  ezgu niyat,  hayrli  ish,  samimiylik evaziga  yuzaga  kelgan  obro‘ 
haqiqiy obro‘ bo‘ladi. 
Bunday    obro‘   farzanddar   hayrixohligi    va hamdardligiga   sazovor  bo‘ladi.   
Natijada   oila 
a’zolari totuv, osoyishta, inoq, ahil, xotirjam, hamjixat  turmush   
kechiradilar.    Oiladagi    farzanddar    yuksak    his-tuyg‘uli,      ma’naviyatli, 

---

96 
 
madaniyatli  inson  sifatida   ruhiy   ozuqa  oladilar,    ular    ota-onalari      bilan  
bexad  faxrlanadilar,  his-hayajonga  to‘ladilar  va  shu   bilan   yashaydilar,   asta-
sekin   eng   zarur  shaxsiy fazilatlarini egallab boradilar.  
Oilaviy  turmushda   ayrim        ota-onalar    faqat  tazyiq o‘tkazish  yo‘li  
bilan    farzandlari    hamda    boshqa  oila  a’zolari  davrasida  obro‘  orttirishni 
xohlaydilar,   bu    narsani   yashashning   asosiy vositasi   deb      hisoblaydilar.  
Bunda   ular qo‘rqitish, buyruqberish, ruhan ezish, tahqirlash,  u 
tazyiq 
o‘tkazish  usullarini qo‘llaydilar.   Goho 
ular   zaxarxandalik    va    badjaxllikni   
bola tarbiyasining   eng   muhim   usuli   deb   biladilar.   Qo’rqinch 
asosida   
bolada   vujudga   kelgan «tobelikni», «bo‘ysunishni» ular  o‘zlaricha farzandlari   
davrasida  erishgan   obro‘si  deb o‘ylaydilar, tarbiyaning bu usuli  yuqorida aytib 
o‘tilganidek  avtoritar deb aytiladi. 
Ayrim  ota-onalar  esa  o‘z  farzandlari  bilan  kamroqmuloqotda  bo‘lishni, 
o‘zlarini  ulardan  uzoqroq  olib  yurishni  shu  yo‘l  bilan  obro‘  orttirishni  ham 
hayolqilishadi.  Ularning  nazarida  go‘yo  farzand  bilanqancha  kam  uchrashishsa, 
ma’lum  masofadan  muomalaqilishsa,  shuncha  ko‘proqobro‘qozonish  mumkin 
emish.  Bu  noto‘g‘ri  tushuncha,  yuzakiqarorga  kelish  hisoblanadi.  Aksincha  ota-
ona  o‘z  farzandi  bilanqancha  kam  muloqotda  bo‘lishsa,  ularning  ruhiyati  bilan 
yaqindan  tanishmasa,  o‘z  ta’sirini  o‘tkazmasada,  ular  o‘rtasida  begonalashish, 
befarqbo‘lish, his-tuyg‘ulari, ishonishlari, xohishlari kelib chiqadi. 
 Hozirgi  paytda  shunday  ota-onalar  ham  uchraydiki,    ular  bolaga  faqat 
rasmiyatchilik bilan munosabatda bo‘lish orqali obro‘ orttirishga harakatqilishadi.  
O‘z  maqsadlarini  amalga  oshirish  uchun  ularqildanqiyiqqidirishadi,  xatti-
harakatlarni keltirib chiqargan asl sababdan ko‘z yumishadi. Bolaga hadeb tanbeh 
berishadi,  begonalar  davrasida  kalakaqilishadi.  Uning  yurish-turishlarini 
cheklabqo‘yishadi,  bo‘lar-bo‘lmasga  tanbeh  berishadiyu,  arzimas  harakat  uchun 
jerkib,  siltab  tashlashadi.  Farzandlariga  ko‘p  pand-nasihatqilaverish  ham 
shaxslararo  munosabatda  noxush  kechinmalarni  vujudga  keltiradi.  Ota-onalar 
arzimagan  mayda-chuyda  muammo,  mulohaza,  ko‘mak  uchun  ham  uzundan-
uzoqo‘git-nasihatqiladilar.  Farzand  erkini  poymol  etib,  mustaqil  fikr  yuritishi,  

---

97 
 
intilishini  oyoqostiqilishgacha  borib  etadilar.  Ular  o‘zlarining  nasihatgo‘yliklarini 
ota-onalik burchi deb baholaydilar. 
        Mayda  gaplik,  ezmalik  bilan  o‘g‘il-qizlar      o‘rtasida  haqiqiy  obro‘  qozonib 
bo‘lmaydi.   
Turmushda  soxta  yaxshilikqilish  orqali  farzandlari  oldida  obro‘ 
orttirishmoqchi  bo‘ladigan  ota-onalar  ham  bor.    Bunday  ota-onalar    o‘zlarining  
yumshoqmuomalaligi,  beozorligi,  kechiruvchanligi,    yon  beruvchanligi,  kam    
talabchanligi      bilan  farzandlarini  o‘zlariga  romqilib  olishni  istaydilar.  Ularning 
fe’l-atvorida,  na  ma’naviyatida  qat’iyatlilik,  na  talabchanlik,  na      barqarorlik   
mavjud.   Tilyog‘lamachilik,   soxtalik,   sun’iylik bilan  bolada    yuksak    insoniy    
hislatlarni,  olijanob    his-tuyg‘ularni, irodaviy sifatlarni tarkib toptirib bo‘lmaydi.
 
Ota-ona  obro‘sini  orttirishda  ibrat  ko‘rsatish  usuli  muhim  rol  o‘ynaydi,  
oilada  tarbiya    ishini    muvaffaqiyatli    amalga  oshirish  uchun  ota-ona  tinmay 
o‘zlarini ham pedagogik, ham ruhiy jihatdan tarbiyalab   borishlari    kerak,   ular  
o‘zlarida   etishmaydigan  sifatlarni   egallab    borib,   mavjud   illatlarni  batamom 
tugatishlari   lozim.   Chunki    ota-onaning   tarbiya    jarayonidagi iste’dodi – bu  
farzandlarga   nisbatan   muhabbat   va   sadoqatdan iboratdir.   
Ota-onalar o‘z farzandlari o‘rtasida obro‘ga ega bo‘lishlari uchun   qator 
chora  tadbirlarni  amalga  oshirishlari  zarur.  Farzandlarni  yoshiga  mos  holdaqator 
tarbiyaviy ishlar olib borishlari darkor.  

 
Ota-onalar farzandlari davrasida obro‘ orttirish uchun ularning  ruhiy 
dunyosiga  kirib  borishlari  ayni  muddaodir.  Chinki  obro‘ga  ega  bo‘lmoqchi   
bo‘lgan  har  bir   ota-ona  qimmat  vaqtlarini   o‘z norasidalaridan x.ech mahal 
ayamasliklari kerak. 
 

 
Oila  davrasida  ota-onalarning kuzatuvchanligi,   ziyrakligi, sezgirligi, 
fahmliligi, hozirjavobliligi, samimiyligi muhim ahamiyat kasb etadi. 

 
Ota-onalarning o‘z farzandlariga va oilaning boshqa a’zolariga (buva,      
buvi,      kelin     va     boshqalar)ga     mehribonligi    obro‘ 
orttirishning      eng   
muhim  yo‘lidan   biridir.   Farzandlarining  kuchiga,qobilyatiga, 
aql-zakovatiga 
xotirasiga,  diqqat-e’tiboriga,  irodaviy  hislatiga,qiziqish-lariga,      ko‘nikma      va   

---

98 
 
malakalariga qarab aqliy va jismoniy topshiriqlar berilishi va o‘z vaqtida, uzluksiz 
ravishda ularning natijasini tekshirish va oqilona  baho    berish,      rag‘batlantirish  
bolalarda qat’iylik  va  dadillik fazilatini vujudga   keltiradi,   mustaqil   intimini,   
tashabbus  ko‘rsatish   sari   chorlaydi,   kattalarga   nisbatan   ixlosi   ortadi. 
-  ixlos,  hurmat,    intilish,    tirishqoqlik    obro‘ning    uzviy  zanjirlari 
hisoblanadi.  
-  ota-onalarning      ijtimoiy      muhitda,      jamoatchilik      urtasida      va  oila  
davrasidagi samimiyligi  va   g‘amxo‘rligi  ularga   katta   obro‘keltirishi mumkin.       
Ulardagi samimiylik, g‘amxo‘rlik fazilatlari farzandlar ruhiy dunyosiga katta 
ta’sir etadi, ruhlanish, to‘lqinlanishi, shijoat, ehtirosni vujudga keltiradi. Ularning 
ibratli  hislatlari,  shaxsiy  fazilatlari,  irodaviy  sifatlari,  o‘z-o‘ziniqo‘lga  olish  kabi 
jihatlari yigit vaqizlarqalbida o‘chmas izqoldiradi. 
          Ota-onaga nisbatan ishonch, intilishi moyillik hamdardlik sifatlari shakllana 
boradi.  Oilada  ruhiy  muhit,  totuvlik  mavjud  bo‘lishi  uchun  ota-onalarda  haqiqiy 
ma’nodagi nazokat hamda obro‘ mustahkam shakllangan bo‘lishi kerak.