O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti sirtqi bo’lim mustaqil ish mavzu: xukm tafakkur shakli sifatida bajardi: aliyeva nozima

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI BO’LIM
MUSTAQIL ISH


Mavzu: XUKM TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA


Bajardi: ALIYEVA NOZIMA

XUKM TAFAKKUR SHAKLI SIFATIDA

Zeja:

1. Hukm, muhokama, mantiq;
2. Hukmlarning asosiy turlari;
3. Hukmning tarkibi va xususiyatlari;
4. Hukmlar o’rtasidagi munosabatlar;
5.Xulosa

Hukm, muhokama (mantiqda) — predmetga maʼlum bir belgi (xossa, munosabat) xosligi yoki xos emasligini ifodalovchi tafakkur shakli. Hukm nisbatan tugal fikr boʻlib, unda predmet bilan uning aniq belgisi haqidagi bilim ifodalanadi. Hukmlar toʻgʻri (chin) yoki xato (yolgʻon) yoxud noaniq (taxminiy) boʻlishi mumkin. Hukmlar obʼyektiv voqelikka mos kelsa toʻgʻri (chin), mos kelmasa xato (yolgʻon) hisoblanadi. Ayni vaqtda chinligini ham, xatoligini ham aniqlab boʻlmaydigan Hukmlar noaniq Hukmlar deyiladi. Hukmlar asosan darak gap orqali ifodalanadi. Hukmlar tuzilishiga koʻra oddiy va murakkab boʻladi. Oddiy Hukm deb tarkibidan yana bir Hukmni ajratib boʻlmaydigan mulohazaga aytiladi. Oddiy Hukm tarkibi 3 boʻlak: mantiqiy ega — subʼyekt (5), mantiqiy kesim — predikat (R) va mantiqiy bogʻlovchidan iborat. Mantiqii ega fikr qili-nayotgan predmet va hodisani, man-tiqiy kesim predmetga xos xususiyatni bildiradi. Mantiqiy bogʻlovchi ("...dir", "emas") predmetdagi xususiyatni tasdiqlaydi yoki inkor etadi. Oddiy qatiy Hukmning formulasi; 8— R (emas). Oddiy Hukmlar sifatiga koʻra tasdiqlovchi va inkor etuvchi, haj-miga koʻra yakka, umumiy va juzʼiy Hukmlarga boʻlinadi. Oddiy qatʼiy Hukmlar sifati va hajmiga koʻra 4 turga boʻlinadi: 1) umumiy tasdiq H. (A) "hamma 5—R dir"; 2) umumiy inkor H. (Ye) "hech bir 8—R emas"; 3) juzʼiy tas-diq H. (I) "baʼzi 5—R dir"; 4) juzʼiy inkor H. (O) "baʼzi 3—R emas" formulasi orqali ifodalanadi. Predikatning mazmuniga koʻra atributiv, mavjudlik va munosabat H.lari farqlanadi. Murakkab H. deb tarkibida 2 yoki undan ortiq oddiy H. boʻlgan mulohazalarga aytiladi. Murakkab H.lar "va", "yoki", "agar... unda" kabi mantiqiy bogʻlovchilar, inkor qilish va modal terminlarni qoʻllash orqali 2 va undan ortiq oddiy H.larning oʻzaro birikishidan hosil boʻladi. Mantiqiy bogʻlovchining mazmuniga koʻra murakkab H.larning quyidagi asosiy turlarini farq qilish mumkin: 1) birlashtiruvchi (konʼyunk-tiv) hukm — a l v. Mas, oʻz tilini va madaniyatini yoʻqotgan millat oʻzligidan judo boʻladi; 2) aiiruvchi (dizʼyunktiv) hukm — a V v. Mas, oʻsimliklar bir yillik yoki koʻp yillik boʻladi; 3) shartli (implikativ) hukm — a —> v. Mas, agar inson maqsad sari intilsa, u albatta maqsadiga erishadi; 4) ekvivalentlik hukmi — a=v. Mas, agar bu geometrik figura uch-burchak boʻlsa, unda uning burchaklarining yigʻindisi 180 boʻladi.
Hukmlar modalligiga koʻra aletik (zaruriy), epistemik (ishonchli bilim), deontik (majburiylik), aksiologik (baholash) va vaqt modalligini ifo-dalovchi turlarga boʻlinadi. Hukm tafak-kur shakli sifatida xulosa chiqarishning tarkibiy qismi boʻlib xizmat qiladi.
Kontseptsiya bilan bir qatorda hukm fikrlashning asosiy shakllaridan biridir. Hukm - ob'ektlarning mavjudligi, ob'ekt va uning xususiyatlari o'rtasidagi aloqalar yoki ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlar to'g'risida biror narsa tasdiqlangan yoki inkor etiladigan fikrlash shakli. Hukmlarning misollari: "Astronavtlar mavjud", "Parij Marseldan kattaroq", "Ba'zi raqamlar hatto paydo bo'ladi". Agar sud qarorida aytilganlar ishning haqiqiy holatiga to'g'ri keladigan bo'lsa, unda hukm haqiqatdir. Yuqoridagi hukmlar haqiqatdir, chunki ular haqiqatda sodir bo'layotgan voqealarni etarlicha (to'g'ri) aks ettiradi.
An'anaviy mantiq ikki qiymatga ega, chunki u ikkita haqiqat qiymatidan biriga ega: u haqiqat yoki yolg'ondir. Uch qiymatli mantiqda – ko'p qiymatli mantiq turlari – hukm haqiqiy, yolg'on yoki aniqlanmagan bo'lishi mumkin. Masalan, "Marsda hayot bor" taklifi hozirgi paytda na to'g'ri, na yolg'on, ammo noaniq. Kelajakdagi yagona voqealar to'g'risida ko'plab hukmlar noaniq. Aristotel bu kabi noaniq hukmni misol qilib keltirgan holda shunday yozgan: "Ertaga dengiz jangiga ehtiyoj bo'ladi". Hukmni ifodalashning lingvistik shakli - bu jumla. Hukm har doim bayonot yoki inkorni o'z ichiga olgan deklarativ hukm bilan ifodalanadi. Hukm va taklif ularning tarkibi bilan farq qiladi. Har bir oddiy hukm uchta elementga ega: 1)hukm mavzusi - bu hukm mavzusining tushunchasi. Hukmning mavzusi xat bilan belgilanadi S (lotincha so'zdan olingan mavzu); 2)hukm oldindan – hukmda ko'rsatilgan ob'ektning xususiyati haqidagi tushunchalar. Predikat harf bilan belgilanadi R (latdan predikatum); 3)ligamentlar, rus tilida "is", "is", "mohiyat" so'zlari bilan ifodalangan. Mavzu va predikat hukm shartlari deb ataladi. Ba'zi hukmlarning tuzilishiga, shuningdek, miqdoriy so'zlar ("ba'zi", "hamma", "yo'q", "ba'zan" va boshqalar) so'zlar kiradi. Miqdor so'zi hukm hukm mavzuni ifodalovchi kontseptsiyaning butun hajmiga yoki uning qismiga taalluqli ekanligini bildiradi. Oddiy hukmlarning turlari 1. Mulk bo'yicha qarorlar (atributiv): ular ob'ektning ma'lum xususiyatlarga, holatlarga va faoliyat turlariga tegishli ekanligini tasdiqlaydi yoki rad etadi. Sxema bunday hukm: « S u yerda R"yoki « S yemang R ". Misollari : "Shirin asal", "Shopin dramaturg emas". 2. Aloqalar bo'yicha qarorlar: ob'ektlar o'rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi hukmlar. Formula , hukmni ikki o'rinli munosabat bilan ifodalaydi, deb yoziladi vaRb yoki R (a,b), qaerda va b - narsalarning nomlari (munosabat a'zolari) va R – munosabatlar nomi. Xulq-atvorda sud qarorida faqat ikkitagina emas, balki uch, to'rtta va undan ortiq mavzular haqida biron bir narsani tasdiqlash yoki rad etish mumkin, masalan: "Moskva Sankt-Peterburg va Kiev o'rtasida joylashgan". Bunday hukmlar formula bilan ifodalanadi R (a,a,a,…,a). Misollar: "Har qanday proton elektrondan og'irroq", "Frantsuz yozuvchisi Viktor Gyugo frantsuz yozuvchisi Stendaldan keyin tug'ilgan", "Otalar o'z farzandlaridan katta". 3. Mavjudlik haqidagi hukmlar (mavjud): ular hukm mavzusining mavjudligi yoki yo'qligi haqiqatini aks ettiradi. Sxema bunday hukm: « Su yerda R"yoki « S yemang R ". Ushbu hukmlarning misollari: "Atom elektr stantsiyalari mavjud", "Sababsiz hodisalar yo'q". An'anaviy mantiqda ushbu uch turdagi sud qarorlari ham oddiy kategorik hukmlardir. Bog'lanish sifati bo'yicha ("mavjud" yoki "yo'q") kategorik hukmlar bo'linadi ijobiy va salbiy . Hukmlar: " Ba'zi o'qituvchilar iste'dodli o'qituvchilardir"Va" Barcha kirpi tikanlidir"- ijobiy. Hukmlar: " Ba'zi kitoblar ikkinchi qo'l kitoblar emas"Va" Hech qanday quyon yirtqich hayvon emas»- salbiy. "Is" havolasi ijobiy fikrda ob'ekt (lar) ga xos xususiyatlarni aks ettiradi. "Yo'q" havolasi ba'zi xususiyatlarning ob'ektga (ob'ektlarga) xos bo'lmaganligini aks ettiradi. Ba'zi mantiqchilar salbiy hukmlar haqiqatni aks ettirmaydi, deb hisoblashgan. Aslida, ba'zi bir xususiyatlarning yo'qligi, shuningdek, ob'ektiv ahamiyatga ega bo'lgan haqiqiy xususiyatdir. Salbiy haqiqiy hukmda bizning fikrimiz ob'ektiv dunyoda bo'lingan narsalarni ajratadi (ajratadi). Bilishda ijobiy fikr odatda salbiy fikrdan ko'ra muhimroqdir, chunki ob'ektning o'ziga xos xususiyatiga ega bo'lmagan narsadan ko'proq narsani ochib berish muhimdir, chunki har qanday ob'ekt juda ko'p xususiyatlarga ega emas (masalan, delfin baliq emas, hasharot emas, o'simlik emas, sudralib yuruvchi emas va boshqalar).