O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Eley falsafiy maktabi
namoyandasi Ksenofan (eramizdan avvalgi YI — V asr) shoir va faylasuf bo’lgan. U Kichik 
Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayohat qilib, umrining so’nggi yillarini 
Eley shahrida o’tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Ksenofant «Tabiat haqida» asarining muallifidir. 
Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, xolos. u ko’pxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, 
o’simlik dunyosiga daxldor deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib, mifologiyani rad etishga harakat qilgan. uning 
falsafiy ta’limotiga ko’ra, tabiat - o’zgarmas va harakatsizdir, «Hamma narsa erdan unib chiqadi va pirovardida yana 

---

erga qaytadi». Biz hammamiz erdan tug’ilganmiz va erga aylanamiz». Ksenofan qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi 
bo’lib, bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoseologiyasining rivojiga turtki 
bo’ldi. 
Ksenofant ilgari surgan g’oyalar uning shogirdi Eley falsafiy maktabining ko’zga ko’ringan namoyandalaridan biri, 
eramizdan avvalgi 504 yili tug’ilgan Parmenid tomonidan rivojlantirilgan. Eley falsafiy maktabining namoyandalaridan 
biri Parmenidning shogirdi va do’sti Zenon (490-430 yillar) o’z ustozining ta’limotini himoya qildi va uni rivojlantirdi. 
Qadimgi Yunon madaniyatida 
sofistlar falsafasi
katta o’rin tutadi. Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va 
gnoseologiya (bilish to’g’risidagi fan) muammolari bilan shug’ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, 
ya’ni o’qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat bo’lib, haqiqat, 
osoyishtalik, adolat o’rnatishga xizmat qilgan. ularning ta’limoti Suqrot falsafasiga ham ma’lum darajada ta’sir 
ko’rsatgan. 
Suqrot
(eramizdan oldingi 469-399 yillar.) (asli — Sokrat) — qadimgi Yunon faylasufi. «Afinaning ijtimoiy hayotida 
faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shug’ullangan, hurfikrli inson, kambag’aldan chiqqan, tosh yo’nuvchining o’g’li, 
o’ta bilimdon kishi sifatida mashhur bo’lgan. 
Uning hayoti fojiali tugagani to’g’risidagi misol falsafiy afsonaga aylanib ketgan. O’z davrida Afinadagi hukmron 
tuzum tartib-qoidalariga qarshi chiqib, yangi fikrlarni ilgari surgani uchun ruhoniylar uni dahriylikda hamda yoshlarni 
axloqan buzishda ayblaganlar. Unga shunchaki ayb emas, siyosiy ayb qo’yilgan. Garchand qutilish imkoni bo’lsa-da, 
qonun va jamiyat tartiblarini nihoyatda qattiq hurmat qilganligi bois, u jazodan qochishni istamagan va bir qadah 
zahar ichib o’lgan. Suqrot va uning tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday bo’lishidan qat’i nazar, so’zsiz itoat 
etishni targ’ib etganlari g’oyatda ibratlidir. Holbuki, Suqrot va uning shogirdlari Afinada amal qilgan qonunlarni 
noto’g’ri va adolatsiz deb hisoblagan hamda ularni qattiq tanqid qilgan, ammo, shunday bo’lsa-da, ularga bo’ysungan. 
Shu ma’noda, Suqrot o’zini aybdor deb topgan sud hukmiga itoat etgan va o’zini uning ixtiyoriga topshirgan. «Aflotun 
mening do’stim, ammo qonun do’stlikdan ustun turadi» degan hikmatli ibora o’sha davr ma’naviyatining yaqqol 
ifodasidir.
Suqrot o’z ta’limotini og’zaki ravishda ko’cha-ko’yda, maydonlarda, xiyobonlarda shogirdlari va izdoshlari bilan 
birga shakllantirgan va xalq ongiga singdirishga harakat qilgan, lekin bironta ham asar yozmagan. Uning falsafiy, 
axloqiy ta’limotlari mohiyatini shogirdlari Ksenofant, Aristofan va Aflotunlarning asarlaridan bilib olishimiz mumkin. 
Ksenofant «Suqrot haqida esdaliklar» asarida o’z ustozi haqida iliq so’zlar aytib, uni olijanob, axloq-odob borasida 
haqqoniy fikr yuritgan inson sifatida ta’riflagan. Yoshlarning axloqini buzgan deb unga siyosiy ayb qo’yish — tuhmat 
ekanini alohida ta’kidlagan. Aflotun esa uni chuqur mulohazali, insonni ulug’lovchi donishmand, deya ta’riflagan, 
uning falsafiy qarashlarini o’z asarlarida Suqrot nomidan bayon etgan. Suqrotning fikricha, falsafaning markazida axloq 
masalalari turmog’i lozim. Jamiyatning ravnaqi, tinchlik va osoyishtaligi, farovon hayoti axloq va odobning ahvoliga 
bog’liq. Bu masalalar Sharq falsafasida ham katta o’rin tutganli bois xalqimiz, buyuk allomalarimiz Suqrot nomini 
benihoya hurmat bilan tilga olgan, uning axloq-odob haqidagi pand-nasihatlariga amal qilgan. 
Suqrotning shogirdi 
Aflotun
(asli — Platon) jahon falsafasi tarixida o’chmas iz qoldirgan buyuk allomadir. U nafaqat 
faylasuf olim, balki san’atkor, shoir va dramaturg bo’lgan, o’z g’oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. Aflotun 428 yil 
21 mayda Delos orolida tug’ilgan. O’zidan keyin 35 dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan. Arastuning u 
haqdagi ma’lumotlarini birdan-bir to’g’ri dalil deb qarash mumkin. Chunki Arastu Aflotunning eng yaqin do’sti va 
shogirdi bo’lgan. 
Aflotun «G’oyalar dunyosi va soyalar dunyosi» ta’limotining asoschisidir. Uningcha, g’oya haqiqiy borliq, biz 
biladigan va yashaydigan dunyo esa uning soyasidir. Haqiqiy o’zgarish va taraqqiyot g’oyalar dunyosiga xos, soyalar 
dunyosidagi harakat esa uning aksidir. G’oyalar dunyosining qonuniyatlarini hamma ham bilolmaydi. Ularni biladigan 
zotlar nihoyatda kam uchraydi, ular ulkan aql egasi bo’ladi va tarixda chuqur nom qoldiradi. Aksariyat kishilar esa, 
soyalar dunyosi bilan kifoyalanadi. 
Aflotunning jamiyat va davlat to’g’risidagi ta’limoti uning dunyoqarashida markaziy o’rinlardan birini tashkil etadi. U 
faqat antik davr falsafasi — ontologiya va gnoseologiyaning klassigi bo’lib qolmay, mumtoz antik siyosiy nazariya va 
pedagogikaning bilimdoni ham bo’lgan. Aflotun ijtimoiy-siyosiy masalalarga doir «Davlat», «Qonunlar», «Siyosat» va 
«Kritiy» nomli asarlar yozib qoldirgan. «Davlat» asarida jamiyat haqida, uning ideal siyosiy tuzumi to’g’risidagi qarashlarini 
markaziy ta’limoti — g’oyalar nazariyasi bilan uzviy bog’liq holda ilgari surgan. Uning fikricha, davlatning to’rtta shakli 
mavjud: teokratiya; oligarxiya; demokratiya; tiraniya. Aflotunning ideal davlat to’g’risidagi orzulari negizida adolat g’oyasi 
yotadi. Aflotun aytganidek, jamiyat barcha a’zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga bo’ysunishi ijtimoiy taraqqiyotning 
asosiy garovidir. 
Aflotunning shogirdi va safdoshi 
Arastu
(384 — 322 yillar) (asli — Aristotel) qadimgi Yunonistonning buyuk 
faylasufi, o’zining betakror, jahonni lol qoldirgan ilmiy merosi bilan mashhurdir. O’n etti yoshida o’z ilmini oshirish 
maqsadida Afinaga kelib, Aflotun asos solgan akademiyaga o’qishga kirgan va 20 yil davomida (Aflotunning o’limiga 
qadar) shu erda tahsil olgan. Keyinchalik Makedoniya podshosi Filippning II taklifiga binoan, uning o’g’li Aleksandrga 3 
yil muntazam ustozlik qilgan. Binobarin, keyinchalik dunyoni zabt etib, jahongirlik maqomiga ko’tarilgan iskandarning 
kamolotida Arastuning xizmatlari beqiyos bo’lgan. Filippning o’limidan keyin Aleksandr taxtga o’tirgach, Arastu Afinaga 

---

qaytib kelib, 50 yoshlarida «Likkey» nomli maktab ochgan. Ilmiy faoliyatining samarali bo’lishida, umuman, 
Yunonistondagi ilm-fan rivojida Aleksandr tomonidan ko’rsatilgan himmat va rag’batlar muhim ahamiyat kasb etgan. 
Iskandar vafotidan keyin unga qarshi kuchlar bosh ko’tarib, Arastuni dahriylikda ayblashgan va sudga tortishgan. Suddan 
oldin Evbey oroliga ko’chib ketgan Arastu ko’p o’tmay o’sha erda vafot etgan. 
Arastu zabardast olim bo’lib, mantiq, psixologiya, falsafa, axloq, notiqlik san’ati, tabiiy fanlar bo’yicha o’lmas, 
bebaho asarlar yozib qoldirgan. Uning barcha asarlari borliqni o’rganishga qartilgan. Mantiqqa oid asarlarining 
barchasini «Organon» («Qurol») nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki turga — nazariy va amaliy 
fanlarga bo’lgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo’l-yo’riq ko’rsatishga, biror bir foydali ishni amalga oshirishga 
yo’naltirilgan. U nazariy fanlarni uch qismga - falsafa (metafizika), matematika va fizikaga ajratgan. 
Faylasuf olamdagi narsa va hodisalar to’rtta sababga ega. Bular — moddiy sabab, ya’ni modda (materiya); shakliy 
sabab yoki shakl; yaratuvchi sabab; pirovard sabab yoki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha, 
harakat manbaidir. Masalan, ota va ona bolaning ulg’ayishi sababchisidir. Arastu pirovard sabab (maqsad sabab) 
vositasida insonga xos bo’lgan maqsadni tabiat hodisalariga ham tatbiq etmoqchi bo’lgan. Harakat olam singari 
abadiydir. Ayni paytda, olam o’zining abadiy sababi, ya’ni harakatlantiruvchi kuchiga ega. 
Arastuning jamiyat va davlat to’g’risidagi ta’limoti «Davlat», «Siyosat» kabi asarlarida bayon etilgan. Uning 
fikricha, davlat boshqaruvi jamiyatning erkin va farovon hayoti uchun xizmat qilishi lozim. Baxtli hayot mazmuni faqat 
moddiy mo’l-ko’lchilik bilan belgilanmaydi, balki seroblik ma’naviy boylik bilan uyg’un bo’lgandagina, jamiyat baxtli 
hayot kechiradi. Davlatning boyligi, asosan, o’rtacha mulkka ega bo’lgan fuqarolarning mehnati bilan ta’minlanadi. 
Arastuning bu boradagi qarashlari bugungi kunda Vatanimizda kichik va o’rta biznes sohasini rivojlantirish yo’lida olib 
borilayotgan islohotlar mohiyatiga juda hamohangdir. 
Yunon falsafasida