O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti Ekologiya va geografiya kafedrasi

Statsionar postlarda- atmosferani ifloslantiruvchi zaharli moddalar miqdori uziuksiz qayd qilib boriladi va kelgusi tahlillar uchun havodan namunalar doimiy ravishda olib turiiadi, Bu postlar uzoq muddatga mo'ljallangan bo'lib, xizmat ko'rsatish kurilmalari va uskunalari Davlat nazorati qonunlariga asosan quriladi hamda zamonaviy texnika bilan jihozlanadi.
Marshrutli postlar: ma'lum bir hudud yoki viloyat, tumanda yoki yangi sanoat korxonasi ishga tushgan joyda havoning kutilmaganda iflos-lanish holati kuzatilsa, shu joylarda atmosfera havosi ifloslanishini ku-zatuvchi postlar tashkil qilinadi.
Harakatdagi postlar sanoat korxonalari keng rivojlangan hudud-larda tutun va gaziardan namuna olib, ifloslanish darajasini kuzatadi.
Birinchi turdagi postlar shuriday joyga joylashadiki, alohida tash-lanayotgan ifloslantirish manbalari butun atmosferani ifloslantirib yubormaydi. Bu yerda havo aralashmalar ta'sirida yana qayta aniq-lanadi.
Ikkinchi turda postlar havoga eng ko'p miqdorda zaharli moddalar tashlanayotgan joylarga joylashtiriladi.
Har bir post kategoriyasidan qat'i nazar, alohida, ochiq, shamol tegib turadigan, tagi qattiq joyga o'rnatiladi. Hamma tomondan shamol tegib turishi kerak. Agar postni yopiq, shamol tegrnaydigan joyga o'rnatilsa, kuzatish natijalarida daraxtlar, binolar tufayli zaharli mod­dalar miqdori kam bo'lib chiqadi.
Statsionar va marshrutli postlarda shamol oqimiga qarab ham ku­zatish natijalari o'zgarib boradi. Shuning uchun shamol bo'jgan yer-larda namunalar olishni qayta takrorlash zarur.
Sanoat korxonalari va katta magistral yo'llar yaqinida 0,5—2 km yon atrofda, 2—3 km balandlikda masofalar eng Ifloslangan hudud hisoblanadi.
Turg'un postlarda doimiy kuzatish to'rt dastur bo'yicha olib borila­di: to'liq (t), yarim to'liq (yat), qisqartirilgan (q) va sutkali (s).
Atmosfera havosini muhofaza qilishda texnologik tadbirlarning ahamiyati katta.Tekshirish natijalariga qarab, ob’yektlarga va atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindilar miqdorini kamaytirish yoki mutlaqo to’xtatish mumkin bo’ladi.Buning uchun sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlar takomillashtirilishi zarur.Shunda hatto chiqindisiz yoki kam chiqindili mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo’ladi.Bunday jarayon berk jarayon bo’lib, bunda chiqindilardan umuman bo’lmaydi yoki chiqindilardan boshqa mahsulot ishlab chiqariladi.Fan va texnika yutuqlaridan chiqindisiz ishlab chiqarishda foydalanish aholi turar joylari havosini toza bo’lishida katta ahamiyatga ega.Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan kam chiqindili hamda chiqindisiz sanoat korxonalarini tashkil qilish to’g’risida maxsus qaror qabul qilingan.Yana bir muhim masala zaharli moddalarni zahari kam bo’lgan moddalarga almashtirishdir. Masalan, ko’mir yoki mazut yoqib isitiladigan qozonlar gaz bialn isitilsa, atmosferaga chiqadigan zararli moddalar 70-90% ga kamayib ketadi. Xom ashyolar tarkibidagi zararli moddalarni yo’qotish ham texnologik jihatdan muhim hisoblanadi. Texnologik jarayonlar biror daqiqa bo’lsa ham to’xtab qolmasligi kerak.Agar jarayon to’xtab qolsa, chiqindilar to’planib atmosfera havosining ifloslanishiga imkon tug’dirishi mumkin. Atmosfera havosini mutloq ifloslanishdan xoli qilishning iloji bo’lmasa ham, uni kamaytirish, oldini olish mumkin, bu muhandis va texnik xodimlardan hushyorlikni talab qiladi.
Loyihalashga asoslangan tadbirlar o’z ichiga bir qancha kompleks holdagi masalalarni oladi:

• 
  Shahar hududini zonalarga bo’lish;
  
• 
  Tabiiy changlarga qarshi kurashish;
  
• 
  Sanitariya- himoya chegaralarini tashkil qilish;
  
• 
  Turar- joylar loyihalarini takomillashtiish;
  
• 
  Turar- joylarni ko’kalamzorlashtirish;
  

Loyihalashga asoslangan chora- tadbirlar asosan chiqindilarni atmosfera havosiga tushishining oldini olishga qaratilgan.Sanoat korxonalari shahar hududida to’g’ri joylashtirilishi, shahar bosh loyihasiga hamda sanitariya normalariga asoslangan holda qurilishi kerak.Sanoat korxonalari qurish uchun yer maydoni ajratilayotganda joining relyefi, uning iqlim sharoiti,tumanlatning payda bo’lib turish holatlariga ahamiyat beriladi.
Sanitariya-gigiyena tadbirlari sanoat korxonalari va avtotransport vositalaridan ajralib chiqadigan zararli chiqindilarni tozalash va bu usullarni takomillashtirishni o’z ichiga oladi. Mazkur usulda qurilgan tozalash inshootlari mazkur sanoat korxonalaridan ajralib chiqayotgan zararli omillarni kamaytirish yoki butunlay yo’qotish bilan shug’ullanadi.Tozalash inshootlari changlarni mexanik usulda filtrli apparatlar yordamida, elektrostatik filtrlar va namlaydigan apparatlar vositasida ushlab qoladi.
Sanoat korxonalari chiqindilaridan havoni tozalash uchun absorbsiya va adsorbsiya jarayonlarini bajaruvchi asboblar ishlatiladi. Bular skrubberlar, ko’pik hosil qiluvchi apparatlar, barboterlarva boshqa moslamalardir.Atmosfera havosini tozalash yo’lida olib borilayotgan ishlar atmosferaga tushayotgan iflosliklarni bir necha million tonnage kamaytirmoqda. Bu o’z navbatida aholining salomatligini saqlashda ma’lum darajada ijobiy rol o’ynamoqda. Atmosfera havosining tozaligini ta’minlash uchun kundalik sanitariya nazorati joriy qilingan.Sanoat korxonalarida kundalik sanitariya nazoratini amalga oshirish va atmosfera havosining ifloslanishining oldini olish maqsadida quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi:
Gigiyenik jihatdan talabga javob beradigan uskunalar ishlatilishi:

• 
  Texnologik jarayonlar vaqtida quvurlarni mahkam berkitish, ular orqali zaharli gazlar chiqishiga yo’l qo’ymaslik;
  
• 
  Xom ashyo va reaktiv sifatida foydalaniladigan kimyoviy moddalardan me’yorida foydalanish;
  
• 
  Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni qadoqlash va boshqa jarayonlarni avtomatlashtirilishi zarur;
  
• 
  Texnologik jarayonlarni berk sistemaga o’tkazish, iloji boricha isrofgarchilikka yo’l qo’ymaslik zarur.
  

Eng zaruri tozalash inshootlarining samarali ishlashini ta’minlash hisoblanadi;
Kimyo sanoati korxonalarida turli kimyoviy moddalar ya’ni, kislotalar, ishqorlar, tuzlar, mineral o’g’itlar, polimerlar, sintetik tolalar va boshqa mahsulot turlari ishlab chiqarilib, mahsulotga, foydalanadigan xom ashyoga, shuningdek, texnologik jarayonlarga qarab bir necha tarmoqqa bo’linadi. Kimyo sanoatining o’ziga xos xususiyati shundaki, shu sohaga taalluqli korxonalar bir-birlariga uzviy bog’liq holda faoliyat yuritadilar. Bunda xom ashyodan kompleks foydalanish, yani bir korxona faoliyati natijasida hosil bo’lgan oraliq mahsulotdan boshqa korxona foydalanishi mumkin bo’ladi.
Kimyo sanoatining rivojlanishi bilan xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish ham sezilarli darajada o’sadi. Bu o’z-o’zidan aholi turmush farovonligining yuksalishiga olib keldi, ammo masalaning boshqa bir jihati ham borki bu hammani tashvishga solmoqda. Kimyo sanoatining rivojlanishi, kimyoviy moddalardan keng foydalanish, sanoat chiqindilari, kimyoviy ishlab chiqarish chiqitlarining ko’payib ketishi tabiiy muhitning zaharlanish darajasining yuqori bo’lishiga olib keldi. Biroq, jamiyat taraqqiyotini, inson ehtiyojlari muammosini hal etishni kimyo fanisiz tasavvur qilib bo’lmaydi, shuningdek, xo’jalik faoliyatida kimyoviy birikmalardan foydalanishdan voz kechib bo’lmaydi. 
Demak, barcha diqqat e’tiborni ularni ishlab chiqarish me’yoriga, tartib qoidalariga va ulardan ekologik hamda ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda oqilona foydalanishimizga qaratishimiz zarur bo’ladi. Shuning uchun Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti tomonidan zaharli kimyoviy moddalarning ruxsat etilgan me’yoriy miqdorlari ishlab chiqilgan. Zaharli kimyoviy moddalarni keng ko’lamda qo’llash gigiyena fani zimmasiga ko’p muammolarni yechish masalasini qo’yadi. Zaharli kimyoviy moddalarning ta’siri faqatgina hayvonlar, o’simliklar va hasharotlar uchun xavfli bo’lmay, balki inson uchun ham zararlidir. Zaharli kimyoviy moddalar bilan tashqi muhitning ifloslanishi, o’z navbatida aholi sog’ligiga va barcha jonivorlarga salbiy ta’sir ko’rsatadi, shuning uchun ham zaharli kimyoviy moddalarni xalq xo’jaligida ko’plab ishlatishning zararli oqibatlarini oldini olish kerak, shuningdek, atmosfera havosini, suv va tuproqni korxonalarning chiqindilari,hamda oqava suvlaridan asrash yo’llarini o’ylab topish dolzarb muammolardan hisoblanadi. Zaharli kimyoviy moddalarga sanitariya-gigiyena jihatidan baho berishga aloqador masalalar Respublika Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan boshqarib turiladi. Sog’liqni saqlash vazirligining talabiga ko’ra, kimyoviy zaharli moddalarning toksikologik ta’siri o’rganilmasdan, xorijdan olib kelinadigan kimyoviy moddalar har taraflama mukammal tekshirilmasdan ishlatishga ruxsat etilmaydi. Hayotga, qishloq xo’jaligiga tadbiq etiladigan har bir kimyoviy modda uchun maxsus hujjat, uslubiy ko’rsatmalar, ulardan foydalanish yo’riqnomalari, me’yori, favqulodda zaharlanganda qo’llaniladigan birinchi tibbiy yordam haqidagi ma’lumotlar bo’lishi talab qilinadi. Zaharli kimyoviy moddalarni qishloq xo’jaligida qo’llash jarayonida aholi salomatligini o’ylab va muhofaza etishni nazarda tutib mazkur moddalarga nisbatan qo’yiladigan gigiyenik talablar asosida ishlab chiqiladi.
Zaharli kimyoviy moddalarni qo’llash jarayonida ularning tashqi muhit ob’yeklaridagi qoldiq miqdorlarining inson organizmiga boladigan ta’sirining oldini olish dolzarb muammo hisoblanadi.Bu borada sanitariya muassasalari olib boradigan sanitariya nazorat ishlari odamlarni zaharli kimyoviy moddalarning qoldiqlari ta’siridan muhofaza qilishga qaratilgan. Zaharli kimyoviy moddalar qo’llanilganda, ularning qoldiqlari atrof-muhit ob’yektlari bo’lmish mehnat qilish zonasidagi havoda, turar joylarning atmosfera havosida, suv va suv havzalarida, tuproqdagi miqdorini aniqlash, shu miqdorning ko’p yoki kamligini gigiyenik asosdan ishlab chiqilgan normalari bilan taqqoslash maqsadida gigiyena ilmi hayotda qo’llaniladigan barcha zaharli kimyoviy moddalar uchun ruxsat etiladigan miqdorini belgilaydi. Zaharli kimyoviy moddalarning inson nasli-hasabiga salbiy ta’sir qilishi mumkinligi, genetik jihatdan olganda eng murakkab muammolardan hisoblanadi. Irsiy kasalliklarning keyingi vaqtda ko’payib barayotganligi kishini tashvishlantirmay qo’ymaydi. Ishlatilayotgan kimyoviy moddalarning allergen tariqasida organizmga ta’sir qilishi borasidagi muammo ham hozirda yechilishi qiyin muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Kimyoviy moddalar organizmga juda oz miqdorda tushganda ham embrion hujayralariga salbiy ta’sir qiladi. Shularni e’tiborga olgan gigiyena xodimlari zararli moddalarning ruxsat etilgan me’yoriy miqdorini ishlab chiqdilar. Gigiyena fanidagi murakkab masalalardan biri ishlab chiqilgan ruxsat etilgan me’yoriy miqdorlarni hayotga tadbiq etishdir. Xullas, zaharli kimyoviy moddalarni qo’llashni davlat tomonidan nazorati tashkil qilinsa maqsadga muvofiq bo’ladi.Shuni e’tiborga olgan mustaqil Respublikamizda, zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlash qoidalari, ularni qo’llash normalari va me’yoriy miqdorlari ishlab chiqilgan. Shuningdek, bu normalarni buzganda qo’llaniladigan jazo turlari ham mavjudki, bu kishilardan zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlaganda, ularni qo’llaganda yo’riqnomalarga rioya qilishni talab qiladi. 
Zararli kimyoviy moddalar bilan muomalada bo’lish qoidalarini buzganlik uchun ham jinoiy jazo mavjud bo’lib,Jinoyat Kodeksi (JK) ning 201-moddasiga binoan xo’jalik faoliyatida o’simliklarni himoya qilishning kimyoviy vositalari, mineral o’g’it ,o’sish biostimulini yoki boshqa kimyoviy dorilarni ishlab chiqarish, saqlash, tashish yoki ulardan foydalanish qoidalarini buzish odamlarning ommaviy kasallanishiga, hayvonlar parrandalar yoki baliqlarning qirilib ketishi ga , yoxud boshqacha og’ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo’lishi mumkin. Bunday holatlar uchun belgilangan jazo choralari eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yil muddatga muayyan huquqidan mahrum qilish yohud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari va uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish holatlari bo’lishi mumkin. 
Kimyoviy ishlab chiqarish va texnika taraqqiyoti davrida atmosfera havosining ifloslanishi Respublikaning Olmaliq, Chirchiq, Farg’ona va Navoiy viloyatlarida ayniqsa sezilarli darajada ortganligi hech kimga sir emas. Birgina Navoiy viloyatida atmosfera havosining yuqori darajada ifloslanganligini kuzatish mumkin. Ikki yuz mingga yaqin aholisi bo’lgan Navoiy shahrida havoni ifloslantiruvchi ko’plab sanoat korxonalari faoliyat ko’rsatadi . Ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarida har yili 637,6 ming tonna zararli moddalar hosil bo’lib, shundan 97,2% i ushlab qolinadi
Atmosferaga tashlanadigan zararli moddalar miqdori 51,7 ming tonnani tashkil qilib, tozalash uskunalarining ishlash samaradorligi 92,9% ga tehgdir. Tashlanadigan zararli moddalarning asosiy miqdori (94%) yirik sanoat korxonalariga to’g’ri kelib, bu ko’rsatkich o’tgan yillardagiga nisbatan 1,9% ga oshgan. 
Navoiy issiqlik elektr stansiyasi korxonalarida gaz yoqishda hosil bo’ladigan azot oksidlarini tozalash inshootlarini loyihalash ko’zda tutilgan, ammo ushbu moddalarning me’yoridan yuqoriligi saqlanib qolmoqda. Viloyatda sanoat va maishiy chiqindilarning yillik hajmi 2,5 million tonnadan oshiq bo’lib, jami 43,5 million tonna chiqindilar to’planib qolgan. Shundan yiliga 62 ming sanoat chiqindisi, 46 ming tonna maishiy chiqindilar qayta ishlanmoqda. Shuningdek, viloyatda 24,7 ming gektar yerning ustki qatlam strukturasi buzilgan bo’lib, shundan 5,7 ming gektar yer rekultivatsiyani talab qiladi. Hozirgacha 2,1 ming gektar (37%) yer rekultivatsiya qilingan. 
Ekologik muvozanatni barqarorlashtirish maqsadida Navoiy viloyatining 2008-2012 yillarga mo’ljallangan “Atrof- muhitni muhofaza qilish” dasturi ishlab chiqilgan. Sanoat korxonalari bilan birga shaharda avtotransport vositalarining ko’payishi ham shahar havosiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Davlat avtomobil nazorati xodimlari tomonidan berilgan ma’lumotga asosan shaharda 3000 ta taksi ro’yxatdan o’tgan, mingdan ortiq davlat tashkilotlari mashinalari va xususiy mashinalar mavjud. Hisoblashlarga qaraganda,bitta mashinadan chiqadigan zaharli moddalar miqdori bir yilda 537 kg.ni tashkil qilar ekan. Agar har to’rt shahar aholisiga bitta mashina to’g’ri kelsa, bu miqdor 26850000 kg.ni tashkil qiladi.Bu esa insonlar sog’lig’i uchun juda ham xavfli hisoblanadi va buni oldini olish zarur. Shuning uchun, atmosferaga chiqadigan zararli moddalarni tozalash haqida o’ylashimiz zarur bo’ladi.
Keyingi yillarda kimyoviy moddalarning ko’p qo’llanilishi natijasida artof-muhit, insonlar salomatligi yomonlashdi va bu jarayon davom etmoqda, deyish mumkin. Zaharli kimyoviy moddalarni qo’llash jarayonida ularning tashqi muhit ob’yektlaridagi qoldiq miqdorlarining inson organizmiga bo’ladigan ta’sirining oldini olish dolzarb masala hisoblanadi. Bu borada sanitariya massasalarining olib boradigan sanitariya nazorat ishlari kishilar salomatligini kimyoviy zaharli moddalarning qoldiqlari ta’siridan asrashga qaratilgan. Zaharli kimyoviy moddalar qo’llanganida, ularning qoldiqlari atrof muhit ob’yektlari bo’lmish mehnat qilish xonalaridagi havoda, suv havzalarida, turar joylarning atmosfera havosida, tuproqda va boshqa ob’yektlarda pestidsidlarning qoldiq miqdorini aniqlash, shu miqdorning kam yoki ko’pligini gigiyenik asosdan ishlab chiqilgan me’yorlari bilan taqqoslash maqsadida gigiyena ilmi hayotda qo’llaniladigan barcha zaharli moddalar uchun ruxsat etiladigan miqdorni belgilaydi. Gigiyena xodimlari havodagi zaharli moddalarning ruxsat etiladigan (mumkin bo’lgan me’yoriy miqdor) miqdorini aniqlash borasida bir qator nazariy va amaliy tadbirlar ishlab chiqdilar. Bu sanoat korxonalari oldiga iflos chiqindilar miqdorini me’yoridan oshirmaslik vazifasini qo’yadi.Shu sababli ko’pgina korxonalarda texnologik jarayonlar o’zgartirildi, tutun, chang, qurum va zaharli gazlarni ushlab qoluvchi vositalar o’rnatildi.Har bir kimyoviy jarayon uchun mumkin bo’lgan me’yoriy miqdor ishlab chiqildi va uni amalga oshirish, ishlab chiqarishda tadbiq etishga ahamiyat berildi.Agar, atmosfera havosining ifloslanish darajasi aniqlansa, unda faqat moddaning nomini, miqdorini bilishning o’zi kifoya qilmaydi, bunda aniqlangan miqdor ruxsat etiladigan miqdordan necha foiz ortdi, deb so’raladi.Atmosfera havosida zaharli kimyoviy moddalarning mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorini aniqlash uchun dastlab eng kichik miqdor aniqlanadi.Bu kichik miqdor mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorni aniqlash uchun kerak bo’lgan limitli sezgir ko’rsatgich bilan izohlanadi.Inson organizmidagi sezgi a’zolari havodagi zaharli moddalar hidini sezmasa, shu zaharli modda tashqi muhitga zarar yetkazmasa, u holda zaharli moddalarning limit ko’rsatkichi insonning sezgi a’zolari hisoblanadi.Chunki,bugungi kunda eng kichik miqdorni insonning sezgi a’zolari aniqlaydi.Aniqlangan miqdor tashqi muhitga ta’sir qilsa, u holda gigiyenik me’yor ishlab chiqilayotganda tashqi muhitni o’zgartiruvchi eng kichik miqdor nazarda tutiladi.O’rtacha mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorni aniqlash uchunzaharli moddaning umumiy ta’siri o’rganiladi.Buning uchun sutkalik maxsus tajriba o’tkaziladi.Tajribalar asosan, oq kalamush, dengiz cho’chqasi kabi laboratoriya hayvonlarida olib boriladi.Buning uchun maxsus kameralarda 3-4 oy tajriba o’tkaziladi.Bunda tajribadagi hayvonlarga havo bilan o’rganilayotgan modda yuboriladi, eng kichik ta’sir qilmaydigan miqdor ana shunday topiladi.Bu miqdor mumkin bo’lgan me’yoriy miqdorni topish uchun asos bo’ladi.Hayvon organizmida ro’y beradigan o’zgarishlar bilinear-bilinmas bo’lishi mumkin. Shu sababli bunda eng nozik asboblardan fiziologik, biokimyoviy, gistokimyoviy hamda morfologik usullardan foydalanilib, eng nozik ko’rsatkichlar aniqlanadi. Tajriba vaqtida oily asab sistemasidagi o’zgarishlarga katta ahamiyat beriladi.Ayrim tajribalarda qonning fermentativ holati, oqsil fraksiyalari, B₁, B₂ va boshqa vitaminlar yetishmasligi, embrionga, spermatozoidga ta’siri o’rganiladi.
Keyingi yillarda olib borilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, ba’zi zaharli moddalarning oz miqdori ham turli o’zgarishlarga olib kelishi mumkin ekan. Aholi yashash joylari atmosfera havosi tarkibida bir vaqtning o’zida bir necha xil ta’sirchan kimyoviy moddalar bo’lishi mumkin. Organizmga bir qancha zaharli moddalarning ta’siri qanday o’rganiladi , degan savol tug’iladi. Gigiyena xodimlari bu borada ham bir qancha nazariy va amaliy ishlarni amalga oshirmoqdalar. Agar atmosfera havosi tarkibida bir qancha zaharli moddalar mavjud bo’lsa va baravar ta’sir ko’rsatsa, ularning atmosfera havosidagi mumkin bo’lgan me’yoriy miqdori quyidagi formula bilan topiladi: 

ya’ni, C₁, C₂, C₃, Cn- atmosfera havosidagi zaharli moddalarning haqiqiy miqdori;

MChM₁, MChM₂, MChM_n – mazkur moddalarning atmosfera havosidagi mumkin bo’lgan chegaraviy miqdori;
Ko’rinib turibdiki, zaharli moddalarning konsentrasiyasini har bir moddaning MChM ga bo’lgan nisbati birdan oshmasligi kerak. Atmosfera havosining inson organizmiga ta’sirini o’rganishda yuqorida aytib o’tilgan holatlar nazarda tutilishi zarur, aks holda bajariladigan vazifalar kutilgan natijalarni bermaydi. Ma’lumki, tirik organizmlar bir qator muhim va murakkab vazifalarni bajaradi, bunda barcha a’zolar ishtirok etadi. Atmosfera havosi tarkibidagi zaharli moddalar ana shu sistemalar faoliyatiga yomon ta’sir ko’rsatadi.Agar zaharli moddalar kishi organizmiga surunkali tushib tursa, ularning asorati yaqqol ko’rina boshlaydi. So’nggi yillarda kimyoviy ta’sirotlar natijasida tirik organizmlarda kechadigan o’zgarishlarni matematik yo’l bilan hisoblash, tahlil qilish va xulosa chiqarish yo’lga qo’yilmoqda.
Mumkin bo’lgan chegaraviy miqdorning ishlab chiqilishi gigiyena fanining katta yutug’idir, bu sanitariya amaliyotida asosiy qurol hisoblanadi.Sanitariya xodimlari MChM yordamida ogohlantirish beradilar, kundalik sanitariya nazoratini amalga oshiradilar.Hozirgi kunda atmosfera havosidagi 600 ga yaqin kimyoviy zaharli modda MChM ishlab chiqilgan, shuningdek, 33 ta moddaning birgalikda ta’sir qilishi o’rganilib, ular uchun me’yoriy miqdorlar belgilangan.Gigiyena fani uchun murakkab masalalardan biri ishlab chiqilgan mumkin bo’lgan chegaraviy miqdorlarni hayotga tadbiq etishdir.Har bir zaharli modda atmosfera havosi orqali organizmga tushadigan bo’lsa, uhga organism o’ziga xos biologik reaksiyalar bilan javob beradi.Masalan, kishi betoblanishi, o’lishi ham mumkin.Atmosfera havosi ifloslangan bo’lishiga qaramay, turli organizmlarga turlicha ta’sir qiladi. Xorijiy mamlakatlarda mumkin bo’lgan chegaraviy miqdor bizning mamlakatimizdagi mumkin bo’lgan me’yoriy miqdordan farq qiladi.Masalan, sulfid angidrid uchun bizda MChM 1m³ atmosfera havosida 0,05 mgga teng bo’lsa, AQSh larida 0,26 mg, Fransiyada 0,75 mg, Shetsiyada 0,25 mg, Polshada 0,35 mg, Yaponiyada esa 0,1 mg deb qabul qilingan. Kimyo sanoati keyingi 30-40 yil ichida jadal rivojlandi, natijada zaharli moddalarnin organizmlarga ta’siri ham ko’paydi.Har bir kimyoviy zaharli moddalar uchun mumkin bo’lgan chegaraviy miqdorni ishlab chiqish ancha murakkab bo’lishiga qaramay, faqatgina MChM ishlab chiqilgandan keyingina ulardan foydalanishga ruxsat beriladi.