O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat univеrsitеti

I.2. Davlatning boshqaruv tizimi.

Anushteginiylar davrida davlat boshqaruvi ikki tizimdan: dargoh va

devonlar majmuidan iborat bo‘lgan. Dargohda hojib, ulug hojib tutgan

mavqe yuqori bo‘lgan. Hojiblik xizmati xorazmshohlar davrida ham o z

ahamiyatini saqlab qoldi. Ulug‘ojib hukmdorning eng yaqin kishilaridan

biri hisoblangan. Hojiblarga g oyatda muhim vazifalar, masalan, maxsus

muzokaralar olib borish va, hatto, vazirlar faoliyatini taftish etish kabilar

topshirilgan. Shuningdek hojib lavozimidagi amaldorga butun bir viloyat

noibligi topshirilgani ham ma lum. Dargohdagi barcha xo jalik

xizmatlari faoliyatini boshqarish ustozdorga yuklatilgan. Sulton

chaqirganda birinchi hozir bo ladigan shaxs ham ustozdor hisoblangan.

Oliy farmon olgan ustozdor shunga ko‘ra tegishli xizmatlarga buyruq

bergan va uning gapini ikki qilish bo‘lmagan. U dargohning barcha

masalalari bilan shug ullangan va bundan tashqari bosh xazina mablag

laridan ham istifoda etgan holda nonvoyxona, oshxona, otxona, saroy

xizmatchilarining xarajatlarini qoplar edi.⁵

Shuningdek, u ushbu mablag‘dan maosh berish va boshqa xarajatlar

uchun ham foydalangan. Nisaviyning yozishicha, bunda ustozdor

ulardan tilxat olgan. Tilxatga vazir, mustavfiy, mushrif, nozirning

muhrlari bosilgan bo‘lishi kerak edi. A yonlar xarajatiga ketgan mablag

haqidagi tilxat ariz muhri bilan tasdiqlanishi kerak bo‘lgan. Amiri oxur

mansabi ham mas‘uliyatli hisoblanib, uncha-muncha kishi bu lavozimga

tayinlanmagan. Chunki uning bo‘yniga sultonga tegishli otlar parvarishi

yuklatilgan. Otlarning soni esa 30 minggacha bo‘lgani ma‘lum. Podshoh

ovlarni o‘rniga qo‘yish tadbirlarini amiri shikor uyushtirgan. Saroydagi

muhim xizmatlardan yana biri bu tashtdordir. Garchi tashtdor yuvinish

anjomlarini saqpovchi ma‘nosini bersa-da, ammo aslida bu mansabni

egallagan kishi sultonning eng yaqin kishilaridan biriga aylangan.

Hukmdor unga o‘zining eng maxfiy fikrlarini ham izhor qilishi mumkin

edi. Yuqorida tilga olganimiz Anushtegin saljuqiy Sulton Malik saroyida xuddi mana shunday tashtdor mavqeiga erishganda, unga mazkur

mansabga viloyatda mutanosib keluvchi shihnalik, ya‘ni Xorazm

shihnaligi lavozimi beriladi. Chunki tashtdor xizmati bilan bog‘liq

barcha xarajatlar Xorazm viloyatidan tushadigan soliqlar bilan

qoplanardi. Yana bir muhim lavozim bu qissadordir. U hafta davomida

sultonga tushgan arzlar, shikoyatlarni yig‘ib, juma kuni kechasi

hukmdorga topshirardi. Keyin esa har bir arzchi yo shikoyatchiga

tegishli javobini berardi. Bu mansabga ham har kim tayinlana

berilmasdi. Zero, hukmdor bilan oddiy xalq o‘rtasida aloqa bog‘lab,

raiyyat ahvoli va zoridan xabardor qilib turish savobli ishini hamma ham

halol bajara olmasligi tabiiy. Dargohda shuningdek chashnigir sultonga

beriladigan ovqat, ichimliklarni tekshirib ko ruvchi, jomador, sultonning

kotibi (davatdor), sharobdor, farrosh, bayroqdor (amiri alam), xos

xizmatkorlar boshlig‘i (maliki xavas) kabi xizmat va vazifalar ham

b‘lgani ma‘lum. Ijroiya ishlarini devonlar (vazirliklar) olib borib, bu

tizim tepasida vazir (bosh vazir) turgan. Vazir ham hukmdorning eng

yaqin kishilaridan, birinchi maslahatchisi sifatida gavdalanadi. O‘z

faoliyatida u faqat sulton oldidagina javobgar bo‘lgan. Rasmiy tadbirlar,

turli maqsaddagi muzokaralarda hukmdor nomidan ish tutgan. Unga

barcha amaldorlar, noiblar, harbiylar bo‘ysungan. Ishdan olish, ishga

tayinlash, maosh, nafaqa tayinlash, xazina va soliq tizimini nazorat etish,

mahalliy vazirlar hisobotini olish kabi qator vazifalar uning vakolatida

bo‘lgan. Xorazmshohlar davlatida markaziy boshqarish apparati al

majlis al-faxri deb atalib, uni oliy darajadagi mansabdor vazir

boshqargan. Vazir devon mansabdorlari (asxab-ul-davovin) boshlig i

ham edi. Ularga nafaqa (arzak), ish haqi (mavojib) to‘lash, soliq

boshqarmasini, davlat hazinasini nazorat qilish ham uning vazifasi

hisoblangan. Vazirlik mansabi davlatda juda katta ehtirom bilan hurmat

qilingan. CHunki mamlakatning moddiy ahvoli, aholining tartib

intizomga rioya etishi, amaldorlarning haqqoniy xizmat qilishi,

qolaversa davlat boshlig‘ining siyosiy va ma‘naviy mavqei ana shu

vazirning ishbilarmonligi, mamlakatni boshqarish qoidalarini bilishi va

unga amal qilishi, hayot tajribasiga ega bo‘lishi bilan bog‘liq edi.

SHariat qoidalarini yaxshi biladigan, katta hayot tajribasiga ega bo‘lgan,

sadoqat bilan xizmat qilaoladigan shaxslarning vazirlik mansabiga tayinlanganlar. Vazirlarning sadr, dastur yoki xoja i buzrug unvonlari

bo‘lib, ular mansabining belgisi siyoxdon (davlat) va maxsus matodan

to‘qilgan salla edi. Vazirlik mansabiga odatda ajdodlari mansabdor

bo‘lgan arab yoki fors millatiga mansub bo‘lgan shaxs tayinlangan.

Turkiy xalq vakillari bu mansabga tayinlanmagan. Vazir arab yoki fors

tilini bilishi, ma‘muriy ishlarga qobiliyatli bo‘lishi, saroy axloq-odob

qoidalarini bilishi zarur edi. Vazirlar qabul paytida shohning o‘ng

tomoniga qo‘yilgan mahsus kursida o‘tirgan. Xorazmshohlar davlatida

vazir mansabi birinchi marta sulton Otsiz davrida joriy etilgan.

Xorazmshohlar davlati tarixida o‘z vazifasini vijdonan bajargan,

mamlakatda sadoqat bilan xizmat qilgan va tarixda yaxshi nom

qoldirgan vazirlar ko‘p bo‘lib, ulardan eng mashhuri sulton Takash

hukmronligi davrida vazirlik qilgan Nizom-almulk Shamsiddin Mas‘ud

ibn Ali ad-xaraviy edi. Uning davrida Marv, Urganch kabi shaharlarda

machit, madrasa va qo lyozmalar saqlanadigan joy qurdirganligi tarixda

ma lum. Mo g ullar bosqinchiligi arafasida shoh Alovuddin Muhammad

vazirlik mansabini bekor qilib, uning o rniga oltita vakildorlardan iborat

kengash tuzgan edi. Bu Xorazmshohlar davrining oxirlarida tuzilgan

davlat kengashi bo‘lib, muhokama etilgan har bir masala yakdillik bilan

qabul qilinishi va qarorda kengash a‘zolari hammasining imzosi bo‘lishi

kerak edi. Devonlarning faoliyati saljuqiylar zamonasidagi tizimdan

deyarli farqlanmagan. Insho yoki tug ro devoni rasmiy hujjatlar,

yozishmalarni tuzish bilan shug‘ullangan. Moliya ishlari bilan istifo

devoni, davlat nazorati tadbirlari bilan ishrof devoni, harbiy masalalar,

chunonchi, qo‘shinni qurol-aslaha bilan ta‘minlash, qo‘shin qismlari

shaxsiy tarkibini nazorat qilish, harbiylarga ajratilgan yer-suv nazorati,

harbiy ko‘riklar o‘tkazish kabilar bilan devoni arz yo jaysh

shug‘ullangan.⁶

Yana bir devon bo‘lib u devoni xos deyilgan. Haqiqatan ham bu maxsus

devon hisoblanib, hukmdor sulolaga tegishli yer-suv, mol-mulk, sulton

mamluklariga maosh berish vazifalari bilan mashg‘ul bo‘lgan. Davlat

musulmon olamida qabul qilingan qonun chiqaruvchi-dargoh hamda

ijroiya-devonlar tizimida boshqarilgan, davlat boshlig i sulton

hokimiyatining huquqlari hech bir qonun-qoida bilan chegaralanmagan edi. Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan iborat

kuchli harbiy aslzoda guruhlar, mustavfiy (daftardor hisobchilar),

qozilar, sadrlar va boshqa ko plab saroy mansablaridan iborat ulkan

arkoni davlat doirasi qurshab turar edi. Vakildorlar Davlat kengashi

tuzilishiga sabab ko chmanchi mo g ullar hujumi xavfining

kuchayganligida edi. Lekin mo‘g‘ullar xujumi xavfiga qarshi vakillar

kengashi birorta jiddiy qaror qabul qilganligi yoki chora-tadbir ishlab

chiqqanligi haqida ma‘lumotlar yo‘q. Mamlakatdagi oliy mansablardan

yana biri- bu viloyatlar va nohiyalar vazirlari edi. Bu mansab faqat

Xorazmshohlar davlatida bo‘lgan. Bunday vazirlar odatda siyosiy

jihatdan muhim hisoblangan viloyatlarga, shaharlarga va nohiyalarga

tayinlanib, ular shohning maxsus topshiriqlarini bajarganlar. Oxirgi

Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi ha bir shaharga vazir tayinlangani

tarixdan ma‘lum. Xorazmshohlar davlati markaziy boshqarish apparatida

siyosiy ahamiyati jihatidan uchinchi o‘rinda turadigan mansab-buyuk

“hojib” mansabi edi. Odatda bu mansabga turk urug‘-qabila zadogonlari

vakillaridan tayinlangan. Hojiblar shohning shaxsiy xizmatida bo‘lib,

saroy tantanalari tartibini nazorat qilishgan, shaxsan shohga aloqador

masalalar yuzasidan unga axborot berib turgan, uning maxsus

topshiriqlarini bajargan va unga doimiy hamrohlik qilgan. Shoh

ixtiyoridagi maxsus topshiriqlarni bajaruvchi hojiblar ustidan nazorat

ishlarini amalga oshirish kotib-al-kabir (buyuk xojib)ga yuklatilgan.

Masalan, Xorazm shohlaridan Nizom-al-Mupini o‘zboshimchaligi,

xazina mulkini talon-taroj qilayotganini tekshirish va aniqlash uchun

yuborgan. Hojib Erboz vazirot devoni daftarlarini, mol-mulk ro‘yhatini

(jaroidni), arxivni (mahzan), kotiblarni va moddiy tassarrufining

faoliyatini tekshirish vakolatini olgan edi.⁷

Sulton Jaloliddin Manguberdi Hojib-al-xoss Xonberdini

qo‘zg‘olonchilar boshlig‘i Bandar, Hojib al-xosa Badriddin Tutakchi

Sulton Jaloliddin nomidan ismoiliylar bilan muzokaralar olib borish

uchun yuborgan. Xorazm davlatida Hojiblar sulton-shohlarning maxsus

topshiriqlarini bajargan va hattoki uning nomidan qo shni davlatlar

hukmdorlari bilan muzokaralar olib borgan hamda elchilik vazifasini o

tagan. Hattoki xalifa muntaqsir elchisini qabul qilgan. Yuqorida ko rib otilgan davlatning asosiy amaldorlaridan tashqari shoh saroyida turli

mayda vazifalarni bajaruvchi mansabdorlar ham bo‘lgan: Ustozdir shoh

saroyidagi barcha xo jalik yumushlariga boshchilik qilgan. Otxona,

nonvoyxona, oshxona va saroy yugurdaklari uning ixtiyorida edi.

Ustozdir saroy sarfiyot xizmatlariga haq to lash uchun xazina hisobidan

xarajat qila olar edi. Keyingi saroy mansabdorlari qatoriga Amir-oxur

shoxning otboqari, amir-shikorovchilik ishlarini tashkil qiluvchi, toshdor

shoxning shaxsiy hammomini boshqaruvchi, tarobdor shoxni shaxsiy

mirzasi, amir-al-alam-tug dor va boshqa amaldorlar ham mavjud edi.

Xorazmshohlar qo shini o z zamonasi uchun g oyatda kuchli hisoblanar

va o z davrining eng yaxshi qurollari bilan jihozlangan edi. Bu

qo‘shinlarda odatdagi qurollardan tashqari qamal mashinalari ham bo

lgan. Bular orasida harakatchan minorlar, taranlar, hujum narvonlari

ajralib turgan. Z.M.Buniyotov bular Takash yorlig iga ko ra «olovdan

dahshatliroq, shamoldan ko ra tezroq» deydi. Xorazm yaxshi

tayyorgarlik ko rgan doimiy armiyaga ega edi. Doimiy armiya asosan

turklardan tuzilgan bo lib, qo shin bo linmalar qabilachilik asosida

tuzilgan edi. 1195 yilgi harbiy reestrga ko ra Xorazmshohlar 170

mingdan ziyod doimiy armiyaga ega edi. Ba zi tarixiy ma lumotlarda

Xorazmda 400 mingli armiya borligi qayd etilgan. Xorazmshoxlarning

shuningdek qullardan tuzilgan shaxsiy gvardiyasi (xaras) ham bor edi.

Xaras ko proq savdo karvonlarini kuzatib borgan. Qo shinlarning bosh

boshqarmasi devon-aljoyish bo lib, uni shoh tayinlaydigan sohib al

joyish (devon)- mohib devon al-ard boshqargan. Ba‘zi manbalarda

umum harbiy boshqaruv organi divani - arz dar jumlai- mamolik deb

ataladi. (Rashid-ad-din Vad-vad to plamida). Devon-al-joyish hrbiylarga

berilgan iqta ishlarini, hamma unvondagi harbiylarga maosh va boshqa

to lovlarni, qo shinlarni va ularning qurollanishi ro yxatga olish, xamma

jangchilarga maoshni (arzaq) o‘z vaqtida to‘lanishini, ularning barcha

zarur anjomlar bilan ta‘minlanishini tekshirib turgan. Buyuk viloyatlarda

mahalliy harbiy boshqarmalar ham tuzilgan. Xorazmshohlar

armiyasidagi eng muhim mansablardan ikkinchisi harbiy nazoratchi

Nazir-al edi. U ham sohib-al-divon al-joyish nazorati ostida ish olib

borar edi. Armiya qo‘mondonlari qayd yoki muqaddam deb atalib, eng

ish bilarmon, epchil amirlar (lashkarboshilar) bu mansabga tayinlangan. Ba‘zi hollarda viloyat hokimlari ayni bir vaqtning o‘zida mahalliy

qo‘shinlarga ham qo‘mondonlik qilgan. Viloyat qo‘shinlari qo‘mondoni

ham sohib-al-joyish unvoniga ega edi. Yangi viloyatlarni bosib olgandan

so‘ng, shu hudud yerlari amirlarga iqta tarzida in om qilingan va eng

katta xizmat ko‘rsatgan amirlarga amir-ul-umaro unvoni berilib, shu

hududiga amirlar oqsoqoli etib tayinlangan. 10 mingacha otliq askarlar

qo‘mondoni molik deb atalgan. Ularning ba zilariga jangda jonbozlik ko

rsatgani uchun xon unvoni berilar edi. Xorazmshohlar armiyasida

aloqachilar, razvedkachilar bo lib, ularni go vushlar va josuzlar deb

atashgan. Josuzlar g animning qo shinlavri holati, uning harakati va

maqsadlari haqida ma lumotlar to planganlar. Armiyada diniy ishlarga

qozi-yixasham yoki qozi-al-askar rahbarlik qilgan. Xorazm qo shinlari

yaxshi qurollangan bo‘lib, odatdagi qilich, nayza, kamon kabi

qurollardan tashqari manjaliq (katapul`t) tosh otar kabi hujumda

ishlatiladigan narvonlari, to‘sinlardan ham keng foydalanganlar.

Xorazmshohlar istehkomlar va qal‘alar qurishga katta e tibor berganlar.

Xorazmda har tomonlama baland va mustahkam qurilgan Ilal, Xo

rondiz, Qohri, Ardaxn kabi qal‘alar bo‘lganligi haqida tarixiy

ma‘lumotlar saqlanib qolgan. Qal‘alardagi jangchilarga mustahfizlar

qo‘mondonlik qilgan.⁸

Xorazmshohlar davlatida politsiya va jazolash vazifalarini maxsus

otryadlarga rahbarlik qiluvchi shixnalar bajargan. Bu mansabga asosan

turk harbiy boshliqlari amir etib tayinlangan. Shixna hokimiyat uchun

xavfli bo lgan hamma ishlarni nazorat qilgan. Har bir bosib olingan

viloyat va nohiyalarga zudlik bilan shihnalar tayinlangan.

Xorazmshohlar davlatida qo shinlarning tashkiliy tuzilishi, hujum yoki

mudofasida qo llaniladigan harbiy harakatlar tuzugi arab qo shinlari

tuzilishidan oligan bo lib, ilg or-o ng qanoat markaz- chap qanoat

ar`ergard va zasada (xofiya) qismlardan iborat edi. Harbiy harakat yoki

urush e lon qilishdan oldin yirik qo mondonlar, ulamolar, fakihlar,

munajjimlar ishtirokida kengash o tkazilar va shu kengashda ishlab

chiqilgan reja asosida harbiy harakat boshlanar edi. Xorazmshohlar

davlatida XIII asrning boshlarida mo g ullarning O rta Osiyoga istilosi

(bosqinchiligi) boshlanishi arafasida Xorazmshohlarni Anushteginlar sulolasining so nggi xukmdori Ala-ad-din Muhammad davrida ichki

siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlari, o‘zaro nizolar kuchayib ketdi.

Bunday vaziyatdan ustalik bilan foydalangan Chingizxon

boshchiligidagi mo g ullar Xorazmni zabt etishga muvaffaq bo‘lgan.

Elarslon otasi davrida Xorazmning bo‘ysundirilgan ko‘chmanchi

turkman va qipchoq qabilalari yordamida Movarounnahrning ichki

ishlariga ham tez-tez aralasha boshladi. 1158 yilda u katta qo‘shin bilan

Movarounnahrga bostirib kirdi. Bu vaqtda qoraxitoylarga vassal bo‘lgan

qoraxoniylar ko‘chmanchi qarluq qabilalari bilan jang olib

borishayotgan edi. Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun

olib borgan janglarda yordam berdi. Lekin qoraxitoylar qo‘shinlari

yordamga yetib kelishi bilan Elarslon Xorazmga qaytishga majbur

bo‘ldi. U bir necha marta Xurosonga yurish qilgan bo‘lsada,

muvaffaqiyatga erisha olmadi. 1171-1172 yillarda qoraxitoylarning katta

qo‘shini Xorazmshohning o‘lponini o‘z vaqtida to‘lamayotganligini

bahona qilib Xorazm ustiga yurish qildi.¹⁰

Elarslonning buyrug i bilan Sirdaryodagi katta to‘g‘on buzib tashlandi

va katta maydon suvga bostiriladi. Bu qoraxoniylar qo‘shini yurishini

qiyinlashtirdi va Xorazmning poytaxti Gurganch (Urganch) ni talon

taroj qilishdan saqlab qoldi. Lekin qoraxoniylarning bu bosqini davrida

Elarslon vafot etdi. Undan keyin Xorazm taxtini uning kichik o‘g‘li

Sultonshoh egallaydi. Elarslonning katta o’g’li Alouddin Takash

qoraxitoylar yordami bilan ukasi Sultonshohdan taxtni tortib olishga

erishdi. Sultonshoh Xurosonga qochishga majbur bo‘ldi. SHundan so‘ng

Alouddin Takash (1172-1201) Xorazmda mahkam o‘rnashib,

qoraxitoylarga vada bergan o‘lponni to‘lashdan bosh tortadi. Unga

javoban qoraxitoylar Xorazmga yana yurish qiladilar, lekin

muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga bir kichik qo‘shin

qoldirib o‘zlari orqaga qaytadilar. Sultonshoh esa qo‘shin bilan Marv

shahrini, Seraxs va Tusni egalladi. Qoraxitoylarning muvaffaqiyatsiz

yurishlaridan keyin, Takash o‘z davlatini yanada mustahkamladi.

Movarounnahrga, Xurosonga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirdi.

U Movarounnahrni egallay olmagan bo‘lsada, lekin Xurosonni bir necha tumanlarini bosib oldi. Lekin Xorazshoh Takashning Xurosonda kuchli

va xavfli raqibi bor edi. Bu tobora kuchayib borayotgan g‘uriylar davlati

edi. G‘ur viloyati hozirgi Afg‘onistondagi Gerirud daryosi bo‘yida,

Hirotdan Balxgacha, Qobuldan g‘aznagacha cho‘zilgan viloyat bo‘lib,

bu yerda asosan forsiy qabilalar yashagan. So‘nggi Saljuqiylar davrida

G‘ur viloyati o‘z mustaqilligini ancha mustahkamladi. 1150-1151

yillarda g‘uriylar hokimi Alouddin g‘aznaviy sulosasi sultoni

Bahromshoh ustidan g‘alaba qozonib, G‘azna shahrini vayron qilgan

edi. G‘aznaviylarga so‘nggi zarbani 1186-1187 yillarda g‘uriylar hokimi

g‘iyosiddin Muhammad berdi. SHundan so‘ng g‘uriylar hozirgi

Afg‘onistonni hamda Tojikiston va O‘zbekistonning janubiy hududlarini

ham ma‘lum vaqt egallab turdilar¹¹

Xurosonda Saljuqiylarning kuchsizlanganidan foydalanib, g‘uriylar

sultoni g‘iyosiddin Muhammad 1175 yilda Hirotni egalladi va

Xurosonning markaziy hududlariga hujumlar uyushtirib turdi.

Qoraxitoylarning vassali hisoblangan Xorazmshoh Takash esa Xorazmni

qoraxitoylar qo‘lidan qutqarish uchun katta kuch sarflashga majbur

bo‘ldi. Faqat XII asrning 80-yillarida u Xurosonni ba‘zi bir hududlarini

qo‘lga kiritdi. 1187 yilda u Nishopurni, 1192 yilda Ray shahrini, 1193

yilda Marv shahrini egalladi.¹²

Bag‘dod xalifasi Nasr (1180-1225) va g arbiy Saljuqiylar sultoni

Tug‘rul II o‘rtasidagi nizodan foydalanib, Takash qo‘shinlari 1194-

yilning mart oyida Tug‘rul II ga qarshi urush ochdi va uni yengib

Hamadon shahrini egalladi. Tug‘rul II esa jangda o‘ldirildi.

Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan Xalifa

Nasr qo‘shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196 yilning iyul oyida

xorazmliklar xalifa qo‘shinlarini yengdilar. SHu tariqa Eronning katta

qismi Xorazmshohlar qo‘liga o‘tdi va davlati, hududi birdaniga ikki

baravar kengaydi. Xorazm davlati endi Bag‘dod xalifasiga tegishli joylar

va g‘uriylar bilan chegaradosh bo‘lib qoldi. 1200 yilda Takash vafot etdi

va shundan keyin Iroqda xalq qo‘zg‘oloni ko‘tarildi. Bu yerdagi Xorazm

qo‘shinlarining katta qismi qirib tashlandi, qolganlari Xurosongacha

kelishga majbur bo‘ldi. Xorazmshohlar ichida Takash eng talantli lashkarboshi va hukmdor edi. U juda og‘ir vaziyatda Old Osiyo va O‘rta

Osiyoning katta qismini birlashtirib qudratli davlat tuzishga muvaffaq

bo‘ldi. Lekin Takashning katta xatosi shunda ediki, u o‘zining xotini

Turkonxotun, mansub bo‘lgan qipchoqlar qabilasiga katta erkinliklar

berdi. Ularni doimo qo‘llab quvvatladi. Turkonxotunning davlat

ishlariga aralashuvi Xorazmdagi ichki nizolarini kuchayishiga olib keldi.

Takashning o‘limidan keyin Xorazm taxtiga uning o‘g‘li Alouddin

Muhammad o‘tirdi (1200-1220). 1203-yilda Muhammad

qoraxitoylarning yordami bilan Xurosonni butunlay bosib oldi. Hirotni

va yaqin atroflarini egalladi, 1207-yilda u o‘z poytaxtiga qaytib,

Movarounnahrni bosib olish uchun tayyorgarlik ko‘ra boshladi. SHu

yilning o‘zidayoq Muhammad Movarounnahrga katta kuch bilan harbiy

yurish boshladi. Buning sababi Buxoroda ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni

edi. Bu qo‘zg‘olon 1206-yilda Buxoro sadri (hokimi) Muhammad ibn

Abdulazizga qarshi qaratilgan edi¹³

Buxoro sadrlariga xos barcha yomon xislatlar bu odamda mujassam edi.

U xalqdan katta soliqlar olib ularni shafqatsizlarcha ezar edi. U diniy

rahbar bo‘lishiga qaramasdan ayshu-ishratga, ovga mukkasidan ketgan

edi. Buxoroda uning zulmiga qarshi xalq harakatining asosiy kuchlari

shahar hunarmandlari edi, qishloq aholisi-dehqonlar bu harakatni

qo‘llab-quvvatladi. Bu qo‘zg‘olonning boshlig‘i qalqon yasovchi

ustaning o‘g‘li Malik Sanjar ismli shaxs edi. Qo‘zg‘olonchilar Sadr

Muhammadni quvib chiqardilar. U qoraxitoylardan yordam so‘radi.

Lekin Xorazmshoh Muhammad qoraxitoylardan oldinroq harakat qilib,

Buxoroni bosib oldi va shu tariqa Movarounnahrni Xorazm tarkibiga

qo‘shib olish boshlandi. Qo‘g‘olonchilarning boshlig‘i Malik Sanjar

Urganchga olib ketildi. Movarounnahr xalqi Xorazmshohni qoraxitoylar

zulmidan qutqaruvchi kuch sifatida qarshi oldi. Muhammad

Xorazmshoh Qoraxitoylarning vassali bo‘lgan Samarqand hokimi

(qoraxoniylar sulolasidan) Usmon bilan do‘stona munosabat o‘rnatdi.

Bu esa qoraxitoylarning Samarqandga yurish qilishiga olib keldi va ular

shaharni bosib oldilar. Bu vaqtda mo‘g‘ul qabilalaridan biri bo‘lgan

naymanlar qoraxitoylarning Yettisuvdagi yerlariga bostirib kirdilar.

SHuning uchun qoraxitoylar shoshilinch ravishda orqaga qaytishga majbur bo‘ldilar. Qoraxitoylarning qiyin ahvolga tushib qolganidan

foydalangan Xorazmshoh Samarqandni egallab qoraxitoylar ustiga

yurish qildi va Talas vodiysida 1210-yilda qoraxitoylar qo shini ustidan

g‘alaba qozondi. Bu g‘alaba tufayli Muhammad Xorazmshohning ahvoli

ancha mustahkamlandi. Samarqand hokimi Usmon Xorazmshohning

to’liq vassaliga aylandi va uning kuyovi bo‘ldi. Muhammad

Xorazmshohning qoraxitoylar bilan birinchi janggi 1207 yili

muvaffaqiyatsiz yakun topgan edi. Sulton 1209 yili navbatdagi o‘lpon

yig‘ish uchun kelgan qoraxitoylar elchisi Tushi olib kelgan yorliqni

namoyishkorona yirtib tashlab, uni o‘limga mahkum etadi.¹⁴

1210 yili sentabr oyida Sirdaryo bo‘yidagi Ilamish dashtida qoraxitoylar

bilan bo‘lgan hal qiluvchi jangda esa qoraxitoylar to liq mag lubiyatga

uchrab, ularning lashkarboshchisi Tayangu o ldiriladi. Movarounnahr

butkul Xorazmshoh qo liga o tib, hamma joylarda sadoqatli kishilar

hokim etib tayinlandilar. Qoraxoniylar xoni Usmonxon xorazmshohlar

vassaliga aylanib, Sultonning qizi Xon-Sultonga uylanadi. Qoraxitoylar

ustidan qozonilgan g‘alaba musulmonlarning «g‘ayridinlar» ustidan

«buyuk g‘alabasi» deb ta‘riflanib, sulton farmoniga ko‘ra musulmon

olamining hamma o‘lkalariga bu xususda maxsus xitobnomalar

tarqatildi. Mazkur g‘alabadan o‘ta ruhlangan Sulton Muhammad

Xorazmshoh o‘ziga «Iskandari Soniy (ikkinchi Iskandar)» va

saljuqiylarning buyuk sultoniga taqlid qilib «Sulton Sanjar» unvonlarini

oladi. Davlat muhriga esa «zil Allohi fil ard» (Ollohning yerdagi soyasi)

deb «kamtarona» yozdirishni buyuradi.