O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat univеrsitеti

I-BOB Anushtegin Xorazmshohlar davridagi siyosiy vaziyat.

I.1. Anushtegin Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi.

Anushteginlar sulolasi vakillari, sobitqadamlik bilan, uzoqni o‘ylab

qilingan diplomatik ustomonlik, mavjud siyosiy shart-sharoitdan kelib

chiqqan holda amalga oshirilgan oqilona faoliyat olib borganlari

natijasida ulkan imperiyani yarata olganlar. Bunda ular, Saljuqiylar

sulolasining zaif tomonlaridan ustalik bilan foydalandilar, Qoraxitoylar,

Qoraxoniylar, G‘uriylar, Abbosiy xalifalar bilan goh nozik diplomatik

usul, goh kuch ishlatish oqibatida buyuk saltanatga asos soldilar. Sulola

asoschisi Anushtegin, o‘g‘uzlarning bekduli urug‘idan bo‘lib, saljuqiy

hukmdor Sulton Malikshoh (1072-1092 y.y) saroyida tashtdorlik

lavozimidan 1077 yili Xorazm shihnasi (boshqaruvchisi) lavozimiga

tayinlanadi. Anushtegin (1077-1097 y.y) o‘z faoliyati davomida

Saljuqiylarning ishonchiga sazovar bo‘ldi. Bu ishonch tufayli, uning

avlodlari Xorazmda hukmronlik qilishni qonuniy meros sifatida qabul

qilib oldilar. Anushteginlar ma‘lum bir davrgacha vaziyat taqozosi bilan

saljuqiylarga xizmatda sadoqat ko‘rsatdilar. CHunki XI asr boshlaridan

XII asr o‘rtalariga qadar butun SHarqda, musulmon dunyosida

saljuqiylardan qudratli bironta sulola va davlat bo‘lgan emas. Hatto

xalifalik poytaxti Bag‘dod ham, ular tasarrufida bo‘lib, xalifa dunyoviy

hokimiyatdan chetlashtirildi, amalda esa faqat diniy hokimiyatnigina

ifodalardi xalos.²Saljuqiylar G‘arbda O‘rta yer dengizi va Yevropagacha cho‘zilgan

hududlarni egallab shon-shavkatda buyuklik darajasiga ko‘tarilgan

edilar. Xorazmshohlar-Anushteginlar sulolasi asoschilarining tarixiy

xizmati shunda ediki, ular rasman saljuqiylarga qaram bo‘lgan holda,

amalda bo‘lajak mustaqil Xorazm davlatining poydevorini yaratishga

muvaffaq bo‘ldilar. Sulola asoschisi Anushtegindan keyin hokimiyat

tepasiga kelgan Qutbiddin Muhammad (1097-1127) mavjud vaziyatdan

ustalik bilan foydalanib, hatto saljuqiylarning eng buyuk mavqeini

xalqaro miqyosda va shuningdek, ichki tomonidan ham

mustahkamlashga xizmat kildi. Saljuqiy hukmdorlarining ishonchiga

sazovor bo‘lgan Qutbiddin Muhammad Xorazmshoh amalda mustaqil

Xorazm davlatiga asos soldi. Uning saljuqiylarga qaramligi nomigagina,

ya‘ni har yili muayyan o‘lpon to‘lab turish tarzida bo‘lgan. Mazkur

hukmdor to‘g‘risida «Tarixiy yodgorliklarda Xorazmshohning unvoni

«Podsho qutb ad-dunyo va ad-din Abu al-fath Mu‘an Amir al-mo‘min»

(«Dunyo va din qutbi, g‘alabalar otasi, mo‘minlar amiri xalifaning

yordamchisi») so‘zlari ham Xorazmshohning obro‘i baland ekanidan

shohidlik beradi», - deb yozgan Ziyo Bunyodov. «Qutbiddin Marvda

ta‘lim olib, yaxshi ma‘rifat olgan, adab va din ilmlarini o‘rgangan edi U

har tomonlama iste dodli odam edi, olimlar va din arboblari uni yaxshi

ko‘rishar, u ham ularni izzat-hurmat qilardi Fuqarolariga adolatli, ular

ham uni yaxshi ko‘rib, uning nomini aziz tutar edilar».³

Qutbiddin Muhammad boshlagan xayrli ishlarni, uning o‘gli Al-Malik

Abu Muzaffar Alouddin Jaloliddin Otsiz davom ettirdi. Xorazmshoh

Otsiz (1127-1156 y.y) hukmronlik davrini, asosan, ikki bosqichga

bo‘lish mumkin: 1127 1138 yillar 2. 1138 1156 yillar Agar Xorazmshoh

Otsiz hukmronligining birinchi davrida (1127-1138 y.y) Sulton Sanjarga

sadoqat bilan xizmat qilgan bo‘lsa, hukmronligining ikkinchi davrida

(1138-1156 y.y) mustaqil Xorazm davlatiga asos soldi. Xorazmshoh

Otsiz har bir qulay vaziyatdan foydalanib, birinchi marta xorazmshohlar

davlatining hududlarini kengaytirish siyosatini boshlab berdi.

Xorazmshoh, Sulton Sanjar farmonini buzib, saljuqiylarga tobelikda

bo‘lgan ko‘pgina yerlarni bosib oldi. Sulton Sanjar ham Xorazmshoh

Otsizning qudratini tan olishga majbur bo‘ldi. Natijada siyosat maydonida kuchli davlat Xorazmshohlar davlati paydo bo‘ldi va

mustahkamlandi. Strategik siyosiy maqsadlarni ko‘zlagan Xorazmshoh

Otsiz qo‘shni davlatlar bilan samarali diplomatik munosabatlarni

o‘rnatishga intildi. V.V. Bartol`d uning qo‘shni davlat hukmdorlariga

yozgan maktublarini «SHarqona diplomatiya namunasi» deb baholagan.

Bunday harakatlarning natijasida kuchli, amalda mustaqil davlatga asos

solgan.⁴

Bu albatta, Xorazmshoh Jaloliddin Otsizning o‘z davridagi siyosiy

vaziyatni chuqur anglagan mohir diplomat siyosiy arbob bo‘lganligidan

dalolat beradi. Xorazmshoh Otsiz ham barcha xorazmshohlar kabi

yuksak madaniyatli hukmdor edi. «Alouddin Otsiz otasiga o‘xshab,

Marvda yaxshi ma‘lumot oldi. Otsiz musulmonlar podshohiga xos islom

diniga va ilohiyot olimlariga homiylik qilishdan tashqari, turli fanlar va

san‘at ahlini qadrlar, o‘zi ham forscha qasida va ruboiylar yozar, juda

ko‘p buyuk shoirlarning bayotlarini yoddan bilardi. U Xorazm aholisiga

g‘amxo‘r, adolatli podshohlik qildi. Fuqarolar Xorazmshoh Otsizni

yaxshi ko‘rar, uning zamonida xalq xavf-xatardan mutlaqo holi, tinchlik

va osoyishtalikda, adolatda yashadi». Jaloliddin Otsiz vafot etgach,

o‘g‘li El-Arslon 1156 yil 22 avgust kuni taxtga chiqdi (1156-1172 y.y).

U ham o‘z sulolasi an‘analarini sodiqlik va sobitqadamlik bilan

rivojlantirib, mamlakat sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom

ettirdi. El- Arslon 1167 yilga kelib Balx va Sabzavor shaharlarini,

shuningdek, eng yirik shaharlardan biri bo‘lgan Nishopurni egalladi.

Natijada, «Toju dunyo va ad-din molik ut-turk va al-ajam» («Ajam va

turklar podshosi») nomini oldi. El-Arslon 1172 yil 17 mart kuni vafot

etdi. El-Arslon o‘limi oldidan kenja o‘g‘li Sultonshohni valiahd qilib

tayinladi. Ammo davlat va harbiy ishlarga uning onasi Turkon Xotun

qo‘lida bo‘lgan. Ammo Alouddin Takash, ya‘ni El-Arslonning katta

o‘g‘li Xorazm xalqi va qo‘shinlarining madadi bilan rasman 1172 yil 11

dekabrda Xorazm taxtiga o‘tirdi. Oqibatda saltanatda aka-ukalar

o‘rtasida toju-taxt uchun yigirma yil davom etgan o‘zaro urushlar

boshlandi. Sulton Takash ukasiga kurashish bilan birgalikda, saltanatni

mustahkamlash va sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi.

Takash davrida Dehiston qo‘shib olindi. Sultonshoh ancha vaqtgacha Xurosonda hukmdorlik qilib, taxt uchun akasiga qarshi shiddatli kurash

olib bordi. SHuni alohida qayd qilib o‘tish kerakki, Sultonshoh ham

ancha qobiliyatli va marifatli hukmdor edi. Ammo, hokimiyatga intilish

hissi uning aqlidan ustun keldi. Uzoq kurashlardan keyin, ya‘ni 1188 yil

bahoriga kelibgina vositachilar ishtirokida aka-ukalar o‘rtasida sulh

tuzilib, Sultonshoh akasi Takash hukmdorligini tan oldi. SHundan

keyingina, 1189 yil 4 iyulda Rodekon (Rodgon) shahrida Takashning

sultonlik taxtiga chiqish marosimi o tkazildi. Ammo Sultonshoh buzg

unchilik ishlarini davom ettirib, akasiga qarshi kurashda g‘uriylardan

madad so‘rab bordi. Biroq, u o‘z maqsadiga erisha olmadi. Faqat 1193

yilda Sultonshohning vafoti bu ayovsiz kurashga xotima yasadi. Endi

Xorazmshoh Takash hech qanday xavotirsiz o‘z davlatini

mustahkamlash va sarhadlarni kengaytirish siyosatini yanada

kuchaytirish imkoniyatiga ega bo ldi. 1194 yili Marvni qo shib oldi.

Hatto qoraxitoylar yurti Bolasog ungacha bo lgan hududlarni qo shib

olish siyosatini olib bordi. 1194 yil 4 mart kuni SHimoliy Eron hududida

bo lgan jangda saljuqiylarning so‘ngi hukmdori Tug‘rul III tor-mor

keltirildi va Eron hududlarida saljuqiylar hukmronligi tugadi, Xamadon

va Iroq Ajami (SHarqiy Eron hududlari) yerlarini bo ysundirdi. Xalifa

An-Nosir (1180-1225 y.y) qo‘shinlarini bir necha marta yengib, juda

katta hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldi. Takash

1200 yil 3 iyulda SHahriston shahrida vafot etdi. Takash Xorazmshohlar

saltanatining (imperiyasining) asoschisi edi. SHunday ulkan saltanat

hukmdori bo lishi bilan birgalikda u adolatni yaxshi ko rardi.

«Xorazmshoh Takash o z fuqarolariga nisbatan adolatli bo lgan, odatdan

tashqari qobiliyatga ega, buyuk diplomat va lashkarboshi edi», deb ma

lumot beriladi tarixiy manbalarda. Sulton Takash o z o g li Alouddin

Muhammadga mustahkam va ulkan saltanatni meros qilib qoldirdi.

Sulton Alouddin Muhammad ham o z sulolasining ichki va tashqi

siyosat bilan bog liq an analarini muvaffaqiyat bilan davom ettirib,

saltanat sarhadlarini yanada kengaytirdi. Sulton Muhammad davrida

(1200-1220 y.y) saltanat tarkibiga sharqda Yettisuv, Qoshg‘ar, SHimoliy

Hindistongacha bo lgan hududlar, g arbda Iroq (xalifalik), Kavkaz

yerlarigacha, shimolda Dashti Qipchoq kengliklaridan, janubda to Hind

okeani va Fors ko rfazigacha bo lgan hududlar kirardi. Hatto eng cheka Ummon (Arabiston yarim oroli) yerlarida ham Muhammad nomiga

xutba o qilardi.