O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

 
Nazorat savollari: 
1.
Radial sxema deganda nimani tushunasiz? 
2.
Magistral sxema deganda nimani tushunasiz? 
3.
Magistral sxema qanday xususiyatga ega? 
4.
Ishchi yoritish turi necha guruhga bo‘linadi? 
5.
Yoritish qurilmalari elektr tarmoqlarini hisobi nimadan iborat? 
6.
Saqlagichlarni eruvchan qismi ishlash prinsipiga qarab qanday 
ikki turga bo‘linadi va ularni farqi? 
7.
Tarmoqlardagi nonormal rejimlarini turlarni aytib bering? 
8.
Avtomatik o‘chirgichlar tipi va turlarini aytib bering?
 

---

78 
6-BOB. SANOAT KORXONALARI ELEKTR TA’MINOTI 
TIZIMIDA REAKTIV QUVVATNI KOMPENSATSIYALASH 
MASALALARI
6.1. 
Reaktiv 
quvvat 
tushunchasi. 
Reaktiv 
quvvatni 
kompensatsiyalash umumiy masalalari. 
Reaktiv quvvatni kompensatsiyalash xalq xo‘jaligi uchun katta 
ahamiyatga ega bo‘lib, elektr ta’minoti tizimining foydali ish 
koeffitsientini oshirish, uning iqtisodiy va sifat ko‘rsatgichlarini 
yaxshilashda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Hozirgi vaqtda reaktiv 
quvvat iste’molining o‘sishi aktiv quvvat iste’molining o‘sishidan ancha 
yuqori bo‘lib, ayrim korxonalarda reaktiv yuklama aktiv yuklamaga 
nisbatan 130% tashkil etadi. Reaktiv quvvatni liniyalar bo‘ylab uzoq 
masofaga 
uzatish 
elektr 
ta’minoti 
tizimining 
texnik-iqtisodiy 
ko‘rsatgichlarini yomonlashuviga olib keladi.
Agar iste’molchi sinusoidal manbaga ulansa, ya’ni 
U
U
t

2
sin

bo‘lsa, qabul qilinadigan sinusoidal tok 






t
I
i
sin
2
kuchlanishdan 

burchakka siljigan bo‘ladi. U holda iste’mol qilinayotgan oniy quvvat 
quyidagicha aniqlanadi: 




p Ui
UI
t
UI
UI
t







2
2
sin
sin
cos
cos






Bu erda quvvat ikki miqdorning yig‘indisidan iborat bo‘lib, biri vaqt 
bo‘yicha o‘zgarmas qiymatni, ikkinchisi esa 2 chastota bilan o‘zgaruvchan 
sinusoidal miqdorni tashkil etadi.
Quvvatini o‘rtacha qiymatini aniqlash uchun ushbu ifodani manba 
kuchlanishining to‘la davri T oraligidagi integralining ifodasini topamiz: 








cos
2
cos
cos
1
1
0
0
.
'
UI
dt
t
UI
UI
T
pdt
T
P
T
T
rt
o







Quvvatning o‘rtacha miqdori foydali ish bajarish uchun sarf bo‘ladi. 

cos
I
U
=
P
rt.
o'

---

79 
Bu yerda, 
Z
r


cos
ekanligini e’tiborga olsak, 
r
I
Ir
Z
U
P
rt
o
2
.
'


Demak, 
I
2
r
aktiv qarshilikda sarf bo‘ladigan quvvat, shuning uchun 
o‘rtacha quvvatni aktiv quvvat deb ataladi va P bilan belgilanadi, ya’ni: