O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi

Оtа-оnаlаrgа tаvsiyalаr
1. O’z fаrzаndlаringizgа o’rnаk bo’ling, mеhribоnchilik ko’rsаting, аmmо 
mе`yoridаn оrtiqchа erkаlаtib yubоrmаng. Аgаr bоlаning аytgаnlаrini so’zsiz 
bаjаrаvеrsаngiz, undаn хudbin, fаqаt o’zini o’ylаydigаn, mеhnаtsiz kеrаkli 
nаrsаlаrgа egа bo’lishgа intiluvchi оdаm bo’lib shаkllаnаdi.
2. Bа`zаn o’zingiz qilgаn хаtоlаr оqibаtini bоlаngizgа аytib turgаningiz
mа`qul. Аmmо bu bilаn uni o’zingiz dоimо хаtо qilаdigаn, uquvsiz kishi, dеb
ko’rsаtib qo’ymаng. Аksinchа, qilаyotgаn hаtti – hаrаkаti yomоn оqibаtlаrgа оlib 
kеlishini tа`kidlаb turing.
3. Bоlаlаrning qiziqishlаri bilаn o’rtоqlаshing, ulаrni kаsb - hunаrgа 
yo’nаltiring, birgаlikdа аkаdеmik litsеy vа kаsb-hunаr kоllеjlаrigа sаyoхаt qiling. 
Ulаrning bo’sh vаqtlаrini to’g’ri tаshkil qiling, hаmdа ulаrning qiziqishlаridаn
kеlib chiqqаn hоldа to’gаrаklаrgа jаlb qiling.
4. Fаrzаndlаringizni mаktаbdаgi sinf rаhbаri vа fаn o’qituvchilаri bilаn 
hаmkоrlik o’rnаting.
5. Fаrzаndingizni o’rtоqlаri kimlаr, uning оtа-оnаlаri kim, nimа ish bilаn 
shug’ullаnаdi kаbilаrni аlbаttа nаzоrаt qiling.
Sinf rаhbаrlаrigа tаvsiyalаr
1. O’zlаshtirish qоbiliyatining sust rivоjlаngаnligi, muаyyan vаziyatlаrdа 
хukm vа хulоsа chiqаrishdа qiyinchilikkа duch kеlgаn o’quvchilаr bilаn ishlаsh.
2. O’qituvchi o’quvchilаrgа оb`еktiv bаhо bеrish.

---

253 
3. O’quvchilаrning individuаl-psiхоlоgik vа intеllеktuаl imkоniyatigа 
еtаrlichа e`tibоr bеrish.
4. Dаrslаrni qiziqаrli, turli mеtоd vа usullаrdаn fоydаlаngаn hоldа оlib bоrish.
5. O’qituvchi vа o’quvchilаr o’rtаsidа do’stоnа munоsаbаtni yo’lgа qo’yish.
6. Sinf rаhbаri ijtimоiy-psiхоlоgik muаmmоlаri mаvjud bo’lgаn bоlаlаr 
bilаn ishlаshdа pеdаgоglаr, vоyagа еtmаgаnlаr ishlаri bo’yichа inspеktоrlаr, 
pеdiаtrlаr, psiхоnеvrоlоglаr, psiхоlоglаr, ijtimоiy pеdаgоglаr, psiхоtеrаpеvtlаr, 
dеfеktоlоglаr vа lоgоpеdlаr bilаn hаmkоrlikdа ish оlib bоrishlаri kеrаk.
7. O’quvchilаr bilаn birgаlikdа muzеylаrgа, tеаtrlаrgа, tаbiаt qo’ynigа
sаyohаt qiling.
Tarbiyasi qiyin o’smirlarni o’rganishda ijtimoiy muxitdan tashqari 
pedagogik-psixologik sabablar mavjudligini hisobga olish, qonunbuzarlarni kelib 
chiqish sabablarini diagnostika yordamida aniqlash, tarbiyasi qiyin o’quvchilar 
shaxsini aniqlash ularning psixologik munosabatlarini inobatga olgan holda 
tipologiyasini tuzish, tipologik xususiyatlarga binoan individual ish olib borish, 
qonunbuzarlikni oldini olib va tarbiyasi qiyin bolalarni qayta tarbiyalash metodlarini 
amalga tadbiq qilish bu muammoni yechilishiga yordam beradi. 
So’roqlagich 
14-18 
yoshlardagi 
o’smirlarda 
aksentuatsiyasi 
va 
psixopatiyasini aniqlashga mo’ljallangan. 
PDS (patoxarakterologik diagnostik so’rovnoma) ning bu patologik xarakter 
bilan me`yorning eng oxirgi variantini aniqlashda diagnoz qo’yish uchun yordamchi 
usul bo’la olmaydi. So’rovnomada 25 ta jadvallar to’plami bor («O’zini his qilish», 
«Kayfiyat» va hokazo). 
Har bir to’plamda 10 tadan 19 tagacha taklif qilingan jadvallar bor. O’smir 
bilan 2 ta tadqiqot o’tkaziladi. Birinchi tadqiqotda o’smirga har bir jadval 
to’plamidan uncha ko’p mos keladigan javobni tanlab va №1 qayd qilish varag’iga 
mos raqamni qo’yish taklif etiladi. Agar biror bir to’plamda bir emas bir qancha 
javoblar mos kelsa, 2-3 ta tanlashga ruhsat beriladi. Bitta jadvalda 3 tadan ortiq 
tanlashga ruhsat berilmaydi. Turli jadvallarda ularni soni turlicha bo’lishi mumkin. 

---

254 
Ikkinchi tadqiqotda xuddi o’sha to’plamidan eng ko’p mos kelmaydigan inkor 
qilinuvchi javoblarni tanlash va №2 qayd qilish varag’iga mos raqamni qo’yish taklif 
etiladi. Ikkala tadqiqot ham alohida jadval to’plamida o’smir javob berishdan bosh 
tortishi mumkin. Agar bunday bosh tortishning soni ikkala tadqiqotda 7 va undan 
yuqori bo’lsa, u xolda bu o’smir o’zining ancha yuqori bo’lmagan intellekti tufayli 
surovnoma bilan ishlash qiyinligidan yoki yetarli darajada intellektga ega bo’lib, 
tadqiqotchiga negativ munosabatda ekanligidan dalolat beradi. Odatda har bir 
tadqiqotni o’tkazish uchun yarim soatdan bir soatgacha vaqt ketadi. Tadqiqotni bir 
vaqtda o’zida uncha katta bo’lmagan sinaluvchilar guruhi bilan o’tkazish mumkin, 
lekin bunda ular bir-birlari bilan maslahatlashmasliklari va bir-birlarini javob 
varaqalarini ko’ra olmasliklari kerak. 
Sub`ektiv baholashda ikkalasi bo’yicha natijatarni qayta ishlash, bu ikkala 
sinaluvchi o’zini qaysi tipga kiritishi va o’zida qaysi tip belgilarini inkor etish uchun 
mo’ljallangan (SSh - subektiv shkala) har bir xarakter tipi uchun xavfli ramziy 
belgilash kiritilgan. 
M-melonxolik 
Sh - shizoid 
G - gipertim 
R - paropoyal 
S - sikloid
E - esilekptoid 
L - lobel (emosional lobel) 
B - bekaror 
S - senzitiv
K - konform 
P - psixoastenik 
Ochiq qolgan joy ushbu tanlovni noinformativligini bildiradi. Har bir xavfli 
ramziy belgi mos tip foydasiga 1 ballga teng, lekin birinchi tadqiqotda + 1belgisi 
bilan, ikkinchi tadqiqotdatda esa - 1 belgisi bilan belgilanadi. Agar biror bir tip 
foydasiga algebrik yig’indisi + 7 yoki undan yuqori bo’lsa, u holatda o’smir o’zini 

---

255 
bu tipga kiritishi to’g’risida xulosa qilishi mumkin. Agar biror bir tip foydasiga 
algebrik yig’indisi -7 -8 yoki katta manfiy kattalikni tashkil qilsa, u xolda bu tip 
belgilari aniq inkor yetilishdan dalolat beradi. 
Bundan tashqari obektiv baholash shkalasi quyidagi qo’shimcha 
ko’rsatkichlarni aniqlash imkoniyatini beradi: 
D - xarakter belgilarining dissimulyatsiya ko’rsatkichi; 
T - ochiqlik ko’rsatkichi; 
V - organik psixopatiyaga xos bo’lgan xarakter belgilari ko’rsatkichi; 
Ye - o’zini baholashdagi emonsipasiyaga reaksiyasini aks etish darajasi; 
- Har bir xavfli ramziy belgi uchun ushbu tip yoki qo’shimcha ko’rsatkich 
foydasiga 1 ball beriladi. 
Sub`ektiv shkala bo’yicha kuyidagi tiplar belgilashi baholash uchun (+ 7 
undan yukori) ob`ektiv baholash shkalasi bo’yicha beriladi. 
A 
A ga 1 ball 
S 
S ga 2 ball
Sh
Sh ga 1 ball 
P 
P ga 1 ball 
Sh 
Sh ga 1 ball 
R 
Sh ga 1 ball 
Quyidagi tiplarni belgilash aniq inkori uchun (-7 va yuqori inkor kattaligi) 
g 
she ga 2 ball 
P 
B ga 1 ball 
K 
I ga 2 ball 
Sh ga 1 ball 
O’zini baholashga ambivalentligi uchun (barcha tipga nisbatan yoki subyektiv 
baholash shkala bo’yicha bir vaktda + 7 va - 7 dan kam bo’lmagan ) Sh ga 1 ball. 
Tanlashdagi xar bir xato uchun bitta tanlov rakami tadqiqotlarda xam 1 mavzuga) 
ega xar bir xato uchun 1 baldan. 
Xarakter belgilarini dissimulyasiyasiga mumkin bo’lgan moyilligini aniqlash. 

---

256 
Grafikni baholash buni aniqlashdan boshlanadi. Agar D ko’rsatkichi T 
ko’rsatkichidan 4 baldan ko’p bo’lmagan xolda ortikcha bulsa, ya’ni D-T=4 xarakter 
belgilarining mumkin bo’lgan dissimulyasiyasi xakida gapirish mumkin. Har bir tip 
va kushimcha kursatkichlar foydasiga balldan xisoblab bo’lingandan sung tiplarni 
diagnostikasi kuyidagi soidalar asosida olib boriladi. 
O - qoida. Agar ob`ektiv baholash shkalasi bo’yicha minimal diagnostik son (MDS) 
hech bir tipga nisbatan yetmasa, tip noaniq deb hisoblanadi. 
MDS turli tiplar uchun bir xil emas va kuyidagiga teng 
DS 
7 6 5 6 7 56 78 
Tiplar GSLSP ShE BK 
1-qoida. Agar MDS ga ega bo’linsa yoki bitta tipga nisbatan yuqori bo’lsa. u 
xolda ushbu tip diagnostika qilinadi. (2 va-3 qoidalarda ko’rsatilgan xolatlardan 
tashqari). 
2-qoida. Agar dissimulyatsiya mumkinligi (D-T= 4) konstasiya qilinsa, u 
xolda I va K ular foydasiga to’plangan ballar soni dan qatiy nazar diagnoztika 
qilinmaydi. 
3-qoida. Agar emonsipatsiya reaksiyasi (Ye> 4) kuchli ifodalangan bo’lsa, u 
xolda S va P tiplari foydasiga qancha ball to’planganidan qat’iy nazar diagnoz 
qilinadi. 
4-qoida. Agar MDS K tipida va boshqa tiplarga nisbatan egallangan yoki 
oshgan bo’lsa, u xolda K tipi foydasiga qancha ball to’planganligidan qatiy nazar 
diagnostika qilinmaydi. 
5-qoida. Agar 2, 3, 4 qoidalarga mos xolda mustasno etilgandan shu MDS 2 
tipga nisbatan egallangan yoki oshgan bo’lsa. 
a) quyidagi mos birliklardan aralash tip diagnostika qilinadi. 
GISL LA SP GGSh ShE EB EI 
30GI LS SSh ShI IB 
GB LI 
ShB AB (6-qoida bundan mustasno). 
b) 
mos kelmaydigan deb topilgan boshqa birliklarda 2 ta tipdagi qaysi birining 
foydasiga MDS ballari eng yuqori bo’lsa, o’sha tip diagnostika qilinadi. 

---

257 
v) 
agar 2 ta mos kelmaydigan tiplarda ballar soni ular MDS dan oshiq bo’lsa, 
ularni 2 si MDS ga yetgan bo’lsa. U holda ulardan birini chiqarib tanlash uchun 
ustunlikning quyidagi prinsipiga asoslanadi. (tenglik belgisidan keyin turuvchi tip 
belgisi qoladi.) 
G+L=G 
I+A=A 
L+P=P 
G+L=A 
S + OS 
L+Sh=Sh 
G+S=G 
S+P=P 
L+E=E 
g+p=p 
s+sh=sh 
p+e=e 
G+E=Sh 
S+E=E 
g+sh=sh 
s+e=e p+i=i 
G+E=Sh 
S+B=B 
P+B=B 
A+A=Sh 
S+B=B 
A+E=E 
S+E=E 
S+I=I S+B=B 
Bu metodika medisina psixologiyasida o’smirlar bilan klinik ishlashda juda 
yaxshi yordam beradi. Ammo metodikani ommaviy maktablarda amaliy 
maqsadlarda ishlatishda ehtiyot bo’lish lozim. Xususan tarbiyasi qiyin o’smir bilan 
«aksentuatsiyalashgan» o’smirni bir narsa deb qarash mumkin emas. 
G.A.Istrina olgan ma’lumotlar buning isbotidir. Uning fikricha ommaviy 
maktablardagi tarbiyasi qiyin o’smirlar ichida aksentuatsiyalashganlari boshqalari 
orasida ko’p uchraydi. Bundan xarakterning psixologik xususiyatlari maktabdagi 
qiyinchiliklarni bevosita asosi bo’lishi mumkin emas.