O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi

3. Delinkvent axloqni shakllanish sharoitlari. 
Fuqarolarni o`rnatilgan 
qonunlar va qoidalarga amal qilishni uyg’otishga yo`naltirilgan jamiyatning turli-
tuman choralariga qaramay, ko`pchilik odamlar uni har kuni buzadilar. Ko`pincha 
ko`rinishidan to`la oddiy ko`ringan odamlar to`satdan jiddiy jinoyat sodir 
etganliklarini tushunish og’ir bo`ladi. Ko`p holatlarda bu psixik jihatdan sog’lom 
shaxslar, shu jumladan, bolalar va o`smirlar. Qonunga qarshi harakatlar 
determinatsiyasini ko`rib chiqishda, odatda, shunga o`xshash axloqni uyg’otuvchi 
tashqi sharoitlar va ichki sabablar yig’indisi haqida gapiradilar. Shubhasiz, har bir 
aniq holatda omillarning noyob uyg’unligi o`riniga ega, shunga qaramay,
delinkvent axloqning shakllanishida ba'zi umumiy tendentsiyalarini aniqlash 
mumkin.
Ijtimoiy sharoitlar qonunga qarshi axloqning sodir bo`lishida ma'lum bir rol` 
o`ynaydi. Ularga dastavval ko`p darajali jamoatchilik jarayonlari taalluqlidir. Bu, 
masalan, zaif hokimlik va qonunchilikning mukammal emasligi, ijtimoiy 
kataklizmalar va hayotning past darajasi.
R.Mertonga asosan, ba'zi odamlar delinkvent axloqdan voz kecha olmaydilar, 
chunki hozirgi jamiyatda har qanday baho bilan daromadga, ehtiyoj va 
muvaffaqiyatga intilish kuchlidir. Jamiyat farovonligidan u yoki bu darajada 

---

143 
“chetga surib tashlangan” odamlarga qonuniy yo`l bilan istagan maqsadlariga 
erishish og’ir.
Aniq shaxsning jamiyatga qarshi axloqidagi ijtimoiy sabab jamiyatning yorliq 
osishga moyilligi bo`lishi ham mumkin. Qator holatlarda mustahkam jamiyatga 
qarshi axloq illatli doira tamoyili bo`yicha shakllanadi: dastlabki, tasodifan sodir 
etilgan jinoyat – jazo – zo`ravonlik munosabatlar tajribasi (qamoqxonalarda eng 
yuqori darajada taqdim etilgan) – “jinoyatchi” yorlig’i oqibatida ijtimoiy 
moslashuvdagi keyingi qiyinchiliklar – ijtimoiy-iqtisodiy qiyinchiliklar yig’indisi va 
ikkilamchi delinkventlik – anchagina og’ir jinoyat – va boshqalar.
Ushbu tragik holat Stivena Kingning “Shoushenkadan qochish” qamoq 
drama kinoversiyasida ajoyib tarzda taqdim etilgan(1994y., F.Darabont 
postanovkasi). Filmning bosh qahramoni Endi Dyufreyn o`zi sodir etmagan 
xotinining o`limi uchun butun umrga qamoq jazosiga mahkum etilgan. Uning 
qonunlashtirilgan zo`ravonlikka qarshilik ko`rsatish qobiliyati, uning genial tarzda 
tayyorlangan qamoqdan qochishi umumiy qoidadan odatdan tashqari, istisnodir. 
Drammaning boshqa personaji – kutubxonachi Bruks Xatmid, 45 yil qamoqda 
o`tirib, “uyida” qolish uchun muvaffaqiyatsiz tarzda yangi jinoyat qilishga urinadi. 
“Majburiy” ozod qilingach, u ozodlik yukini ko`tara olmay o`z-o`zini o`ldiradi. Bu 
holatda shaxs zo`ravonlik va ijtimoiy steriotiplar qurboni bo`ladi.
Bundan tashqari, P.Kuter ko`rsatishicha, ko`pgina qonunga bo`ysunuvchi 
odamlar tajovuzkor-kriminal impuls`ga egadirlar, aniq harakatlarni amalga 
oshirmaydilar, biroq boshqa odamlarga proektsiyalanadi, masalan, qonunbuzarlikni 
sodir etuvchilarga. Ushbu proektiv jarayonlar natijasida qonunbuzarlik o`ta qattiq 
baholanishi va nohaq jazolanishi mumkin, bu esa, o`z navbatida, delinkventlikning 
kuchayishiga olib keladi. Shunday qilib, jamiyatning o`zi qanchalik paradoksal 
bo`lmasin, oqlanmagan harakatlar va o`ta jiddiy jazolar vositasida o`zi qutulishni 
istagan jinoyatchilarni tarbiyalaydi. Davlat zo`ravonlikka kurash e'lon qilib, o`zi uni 
aybdorga nisbatan ishlatadi (ko`pincha katta miqdorda). Bugungi kunda dunyoning 
86 davlatining qonunchiligi o`lim jazosi haqidagi moddaga ega. Umuman olganda, 
odamlarga o`zaro munosabatlarning zo`ravon steriotipi zo`rlab tiqishtiriladi. 

---

144 
Xukumat vakillari delinkvent shaxslarni o`z kuchlarini bunday shaxslar o`z 
qurbonlariga nisbatan qanday munosabatda bo`lgan bo`lsalar, shunday tarzda 
namoyon qilgan holda ta'qib qiladi. Delinkvent shaxs harakatlanib o`ziga va 
atrofdagilarga zarar yetkazuvchi illatli doira yuzaga keladi.
Determinatsiya va jinoiy axloqda ijtimoiy vaziyatning alohida roli haqida 
totalitar tuzum sharoitidagi odamlar axloqi ustidan kuzatishga guvohlik beradi. 
P.Kuter 
Germaniya 
SSdagi 
ommaviy 
qotillar 
qatoridagi 
shaxslarning 
(kontsentratsion lagergacha va undan keyin) nasliyligi va rivojlanishini o`rgangan 
Diks tadqiqotlarining natijasini keltiradi. Eseschilarning jinoiy axloqi garchi 
ularning turli shaxsiy xafagarchilik bilan birga borsa-da, faqat ijtimoiy qonuniy 
sharoitlarda namoyish etilgan kontslagerdagi o`qish va ishda. Nartsistlik tartibi va 
undan keyin o`rgatilgan shaxslar, qoidadagiday, jinoyat sodir etmaganlar.
Delinkvent axloqning bunyodga kelishida muhim rolni mikroijtimoiy vaziyat 
o`ynaydi. Uning shakllanishiga, masalan, quyidagilar ko`maklashadi: asotsial va 
antiijtimoiy muhit (ota-onalarning piyonistaligi, asotsial va antiijtimoiy oila yoki
kompaniya); nazoratsizlik; ko`p bolali va to`liq bo`lmagan oila; oila ichidagi nizolar; 
ahamiyatli boshqalar bilan surunkali janjallar. 
V.N.Kudryavtsev jinoyatchini xatto erta yoshida yuzaga keluvchi o`z 
muhitidan begonalashish holatini ko`rsatadi. Xullas, 10% foiz tajovuzkor 
jinoyatchilar onalari ularni bolalikda sevmagan deb hisoblaydilar (“me`yoriy” 
tanlovda faqat 0,73% foiz). 
Adabiy ma'lumotlarni yig’ib, delinkventlikni chaqiruvchi quyidagi 
mikroijtimoiy omillarni sanab o`tish mumkin:
– bolalarning nozik g’amxo`rlik va ota-onalari tomonidan mehribonligiga 
ehtiyoji frustratsiyasi (masalan, o`ta qattiqqo`l ota yoki yetarlicha g’amxo`r 
bo`lmagan ona), o`z navbatida, bolada erta jarohatli kechinmalarni uyg’otadi; 
– oilada jismoniy yoki psixologik shafqatsizlik yoki kuch kulti (masalan, 
jazoning haddan tashqari yoki doimiy qo`llanilishi);
– ma'naviy ongning me`yoriy rivojlanishini qiyinlashtiruvchi ota ta'sirining 
yetishmasligi (masalan, uning yo`qligi); 

---

145 
– jarohatli sharoitlarni qayd qilish bilan o`tkir jarohat (kasalllik, ota-onaning 
o`limi, zo`ravonlik, ajrashish); 
– bolani uning xohishlarini bajarishda erkalatish; ota-onalarning yetarli 
bo`lmagan talabchanligi, ularning o`sib boruvchi talablarni qo`yishga yoki ularning 
bajarilishiga erishishga noqodirligi; 
– bolani o`ta rag’batlantirish – ota-onaga, aka-uka va opa-singilga juda ham 
jadal erta sevgili munosabat; 
– ota-onalar tomonidan bolaga nisbatan talablarning kelishmaganligi 
oqibatida unda axloqning aniq tushunchasi paydo bo`lmaydi; 
– ota-onalar (vasiylar) ning almashinuvi; 
– ota-onalar o`rtasidagi surunkali aniq ko`zga ko`ringan nizolar (ayniqsa, 
qachon shafqatsiz ota -onani do`pposlagan vaziyat xavfli); 
– ota-onalarning istalmagan shaxsiy xislatlari (masalan, talabchan bo`lmagan 
ota va erkalatuvchi onaning uyg’unligi); 
– bolaning o`rganish orqali oilada yoki guruhda delinkvent qadriyatlarni 
(ochiq yoki yashirin) o`zlashtirishi. 
Qoidadagiday, dastlabki onlarda bola frustratsiyani kechirayotib, og’riqni his 
qiladi, tushunish va yumshatish bo`lmaganida bu ixlosi qaytish va yovuzlikka o`tadi. 
Tajovuz ota-onalar e'tiborini tortadi, bu esa o`z-o`zida bola uchun muhim. Bundan 
tashqari, tajovuzdan foydalanib, bola ko`pincha atrofdagilarni boshqarib, o`z 
maqsadiga erishadi. Sekin-asta tajovuz va qoidalarni buzish sistematik tarzda 
istalgan 
natijani 
olish 
usuli 
sifatida 
foydalaniladi. 
Delinkvent 
axloq 
mustahkamlanadi. 
M.Ratter va D.Gidler «Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi: tendensiya va 
istiqbollar» tadqiqotida oilada erta bolalik rivojlanishining xislatlari va individ 
bo`ysunishining keyingi darajasi o`rtasidagi aniq aloqani ko`rsatadilar, biroq
ta'kidlaydilarki, oilaning bunday ta'siri mexanizmlari avvalgiday noaniq bo`lib 
qolmoqda. Shuningdek, ular ijtimoiy o`zgarishlar va jinoyatchilikning o`sishi 
o`rtasidagi korrelyatsiyani bu aloqa mexanizmlariga tegishli bilimlarning 
yetishmasligini qayta ta'kidlagan holda ta'kidlaydi. Voyaga yetmaganlar misolida 

---

146 
tadqiqotchilar shunday xulosaga keldilar, jinoiy axloq uchun ko`plab sabablar 
mavjud. Bular tengdoshlar guruhi, ijtimoiy nazorat va ijtimoiy o`rganish, biologik 
va vaziyatli omillar bo`lishi mumkin. Ularning nuqtai nazarlari bo`yicha 
profilaktikaning yagona tushuntirishi yoki yagona strategiyani izlash bema'nilikdir.
Qonunga qarshi axloqning individual determinantlari psixologik tahlil uchun 
alohida qiziqishdan iboratdir. O`z navbatida, individual xususiyatlar jinsiy farq 
bilan ahamiyatli tarzda belgilanadi. Masalan, yaxshi ma'lumki, qonunbuzar axloq 
ko`proq erkak jinsi uchun xarakterlidir. Ayollar jinoyatchiligining o`sishiga 
qaramay uning nisbiy ko`rsatkichlari erkaklarnikidan past, masalan, Rossiyada 1998 
yilda ayollar jinoyatchiligi qayd qilingan umumiy holatning 15% foizini tashkil 
etadi. 
Ayollar yoki erkaklarga xos bo`lgan jinoyatlar haqida gapirish mumkin.
Bolalarni o`ldirish, fohishabozlik, magazinda o`g’rilik qilish kabi deliktlarni 
ko`pincha ayollar sodir etadilar. Erkaklar ko`pincha avtomobilni olib qochadilar, 
bosqinchilik qiladilar, o`g’rilik qiladilar, tan jarohati yetkazadilar, o`ldiradir. Tipik 
erkakcha jinoyat ham mavjudki, u zo`rlashdir.
Yosh omili ontogenezning turli bosqichlarida o`ziga xos axloqni belgilaydi. 
qonunbuzarlikning yosh tezligi dinamikasi quyidagi obrazda ko`zga tashlanadi: 
ko`pchilik jinoyatchilarning yoshi 25 bilan 35 orasida kolebletsiya; jinoyat miqdori 
hech so`zsiz 14 dan 29 yoshgacha o`sadi; eng ko`p hollarda jinoyat sodir etish 29 
yoshga to`g’ri keladi; 29 dan 40 yoshgacha sekin-asta pasayish kuzatiladi; 40 dan 
keyin jinoyat qilish siyraklashadi. 
Shubhasiz, antiijtimoiy axloq (masalan, tajovuzkordan farqli ravishda) 
haqida, ma'lum bir yoshga yetgandan keyingina gapirish mumkin bizning 
nazarimizda, 6-8 yoshdan avval emas. Qoidadagiday, kichkina bola o`z axloqini, uni 
nazorat qilish va ijtimoiy me`yorlarga nisbatan yetarlicha anglashi mumkin emas. 
Faqat maktabdagina bola ilk bor va haqiqatan printsipial ijtimoiy talablar bilan 
to`qnashadi hamda maktab yoshidan boshlab boladan axloqning asosiy qoidalariga 
qat'iy amal qilishni kutish mumkin.

---

147 
Turli yoshda delinkvent axloqning “sifatli” xususiyatlarining ko`rinishiga 
o`rin bor. Ontogenezning ilk bosqichida ijtimoiy axloqning buzilishi bolaning psixik 
rivojlanishidagi muammolarni yoki avloddan-avlodga o`tuvchi xarakterga ega 
bo`lgan asabiy reaktsiyani o`zida aks ettiradi. Masalan, bolaning besh yoshida 
o`g’rilik qilishi giperfaollik, e'tibor va muxabbatga abadiy ehtiyoj, yaqin odamini 
yo`qotish reaktsiyasi, intellektual rivojlanishdagi to`xtalish, zaruriy ozuqa va 
buyumlarni olish imkonsizligi bilan bog’liq bo`lishi mumkin.
Maktabga chiqish lahzasidan vaziyat printsipial tarzda o`zgaradi – bolada 
ulg’aygan psixik imkoniyatlari sharoitida shaxsning jadal ijtimoiylashuvi bosqichi 
boshlanadi. Shu vaqtdan boshlab bolaning ma'lum bir harakatlarini haqiqatan 
qonunbuzarlikka yaqin sifatda ko`rib chiqish mumkin. Kichik maktab yoshida (6-
11 yosh) delinkvent axloq quyidagi shakllarda ko`rinishi mumkin: mayda bezorilik,
maktab qoidalari va intizomni buzish, dars qoldirish, uydan qochib ketish, 
yolg’onchilik va o`g’rilik. 
Rossiyadagi ijtimoiy-iqtisodiy krizis delinkvent axloqning, shu jumladan, 
yosh bolalar guruhlarida ham o`sishiga ko`maklashganini ta'kidlash lozim. Aholi bir 
qismining qashshoqlashuvi, jamoatchilik tarbiya institutlarining parchalanishi, 
jamiyat ko`rsatmalarining o`zgarishi bularning barchasi qarovsiz turdagi asotsial 
bola shahar ko`chalarining odatiy qahramoniga aylanishiga olib keldi. Kichik 
yoshdagi maktab o`quvchilarining ko`cha bezoriliklari (o`g’rilik, telefon avtomatlari 
yaqinidagi qalloblik, ta'magirlik) daydilik, giyohvand moddalar va spirtli 
ichimliklarni iste'mol qilish bilan uyg’unlashadi. Albatta, bunday holatlarda 
bolalarning deviant axloqi qonunan o`smirlar va katta yoshdagilarning delinkvent 
axloqiga o`tadi.
O`smir yoshida (12—17 yosh)gi qonunbuzarlik harakatlari anchagina 
anglangan va ixtiyoriy hisoblanadi. Ushbu yosh uchun “odatiy” buzilishlar – o`g’il 
bolalarda – o`g’rilik va bezorilik, qizlarda – o`g’rilik va fohishabozlik bilan bir 
qatorda yangi shakllar ham keng tarqaldi. Giyohvand moddalar va qurol bilan savdo-
sotiq qilish, reket, qo`shmachilik, muttahamlik, biznesmen va xorij fuqarolariga 

---

148 
tashlanish. 1998 yili 190 mingga yaqin voyaga yetmagan jinoyatchilar (qonunni 
buzuvchilarning umumiy sonini 10% foizi) ro`yxatga olingandi.
Statistik ma'lumotlarga qaraganda o`smirlar tomonidan sodir etilgan 
jinoyatlarning katta qismi guruh bo`lib amalga oshirilgan. Guruhda jazodan qo`rquv 
pasayadi, tajovuz va shafqatsizlik keskin kuchayadi, o`ziga va sodir 
bo`layotganlarga nisbatan tanqid susayadi. Guruhli qonunbuzarlik axloqining bir 
muncha yuqori ko`rsatkich namunasi futbol matchidan keyin yoshlar ko`pchilikni 
tashkil etuvchi ishqivozlarning “sayri” hisoblanadi.
V.N.Kudryavtsyev hisoblaydiki, jinoiy karera, qoidadagidek, yomon o`qish 
va maktabdan begonalashishdan (unga salbiy-dushmanlarcha munosabat)
boshlanadi. Keyin oilaviy muammolar va tarbiyaning “nopedagogik” usuli fonida
oiladan begonalashish sodir bo`ladi. Keyingi qadam esa jinoiy guruhga kirish va 
jinoyat sodir qilish o`ladi. Bu yo`lni bosib o`tishga o`rtacha 2 yil talab qilinadi. 
Mavjud bo`lgan ma'lumotlarga qaraganda 60 foiz professional jinoyatchilar 
(o`g’rilar va moshenniklar) bu yo`lga o`n olti yoshlarida qadam qo`yganlar.
Determinatsiya bo`yicha o`smir huquqbuzarlarni quyidagi guruhlarga ajratish 
mumkin: 
Birinchi guruhni ularning harakatlarga hissiy reaktsiyasini noto`g’ri 
yo`naltiruvchi qator sabablar oqibatida rivojlanmay qolgan oliy tuyg’ular (uning 
xabari, majburiyat tuyg’usi, mas'uliyat, yaqinlariga ko`ngil qo`yish) yoki yaxshilik
yoki yovuzlik haqidagi tasavvurlarga ega o`smirlar tashkil etadi.
Ikkinchi guruhga gipertrofik yosh reaktsiyasi bo`lgan o`smirlarni kiritish 
mumkin, bu ularning oppozitsion va antiijtimoiy axloq xarakteriga o`tishini 
ko`rsatadi (boshqa yoqimli sharoitlarda). 
Uchinchi guruhni delinkvent axloqni bevosita o`z atrofidagilarga turg’un 
yuzaga chiqaruvchilar va kim uchun bunday axloq odatdagi me`yoriy (o`z o`zining 
salbiy obrazi, o`z-o`zining nazorati yo`qligi, sust rivojlangan vijdon, odamlarga 
ehtiyojiy munosabat bilan) hisoblanganlar tashkil etadi. 

---

149 
To`rtinchi guruhga psixik va asabiy xafagarchiligi bo`lgan o`smirlarga 
taalluqlidir (ularda delinkvent axloq bilan birgalikda og’riqli simptomlar yoki 
intellektual rivojlanmaganlik belgilari ishtirok etadi). 
Nihoyat, o`smirlarning ongli ravishda delinkvent axloqni tanlovchi (psixik 
xafagarchilik bilan azoblanmaydigan yetarlicha o`z-o`zini nazorat qilishga ega va 
o`z tanlovining oqibatlarini tushunuvchi) beshinchi guruhi ajratiladi. 
Bir muncha noxush prognostik belgilar (kelgusida antijamoatchilik axloqini 
shakllanishi planida) deb quyidagilarni hisoblash mumkin: vijdon va aybdorlik 
tuyg’usining yo`qligi, patologik aldamchilik, odamlarga ehtiyojiy munosabat, 
beparvolik, irkitlik, aniq ko`rinib turgan psixopatologiya. 
Jinsiy va yoshdan tashqari, konstitutsional omil ajratiladi. Tadqiqotchilar 
konstitutsional xususiyatlar shaxs rivojlanishini antiijtimoiy tomonga yo`naltirishi 
mumkin, deb ta'kidlaydilar. Masalan, bolaning ishtiyoqi shu qadar kuchli bo`lishi 
mumkinki, u ochlik holatiga qiyinchilik bilan chidaydi, buning ta'siri ostida u 
o`g’rilikka qo`l urishi mumkin. Yoki ehtimol, kichik bolalarda yaqin munosabatlar 
o`rnatish qobiliyatida aniq ko`rinib turgan individual farq mavjud. 
Psixopatologiyaning (har qanday yoshda) shaxs delinkvent axloqiga ta'siri 
haqidagi masala munozarali bo`lib qolmoqda. «Psixik og’ishlar va antijamoatchilik 
axloq munosabatlarining muammosi psixiatriyada eng murakkab va 
chalkashlaridan biridir», – deya ta'kidlaydi V.V.Korolyev. Delinkvent axloq bilan 
uyg’unlashuvchi anomaliyalarning bir muncha tarqalgani sifatida quyidagilarni 
aytadilar: psixopatiya, piyonistalik; asabiy xafagarchilik; bosh suyagi-miya 
jarohatlar va bosh miyaning organik kasalliklarining qoldiq ko`rinishlari; 
intellektual yetishmovchilik. 
Psixik anomaliyaga ega bo`lgan odamlar intellektual yoki hissiy-ixtiyoriy 
patologiya oqibatida o`z harakatlarini anglash va nazorat qilishning past layoqatini 
namoyon etadilar. Ayni damda tibbiy me`yordan og’ishishni garchi ular qator 
hoatlarda uyg’unlashsa-da, jinoiy harakatlarni chaqiruvchi aniq sabablar deb 
hisoblab bo`lmaydi. Psixik xafagarchilikning muayyan sharoitlar bilan 
uyg’unlashuvida odamning o`z jinoyati uchun qonun oldida javob bera oladigan 

---

150 
ahamiyatli tarzda pasaytiruvchi, ya'ni o`z harakatlarini anglash va ularni nazorat 
qilishga qodir patologik affektning yuzaga kelishini kutish mumkin. 
Ko`pgina mualliflar ham kam dalillangan, ko`pincha atrofdagilar uchun 
kutilmagan shafqatsiz qotillikni aynan patologik axloqning ko`rinishi sifatida ko`rib 
chiqadilar. Yu.B.Mojginskiy ko`rsatishicha, psixik xafagarchilik belgisisiz o`smirlar 
tomonidan sodir etilgan shunga o`xshash jinoyatlar qolida ikkita patologik 
tendensiya kuzatiladi: affektning buzilishi (ruhiy azoblanish holati, distimiya) va 
shaxs krizisi (psixopatik rivojlanish). Ushbu buzilishlar shaksiz aniq ijtimoiy-
psixologik kontekst bilan uyg’unlashadi. Ular orasida muallif nizoli vaziyatlar, uzoq 
muddatli stress (oilada cho`zilib ketgan janjal), o`smir guruhlarining ta'siri (guruhli 
qadriyatlar va qoidalar), to`laqonli emaslik kompleksi, ahamiyatsiz bo`lgan tashqi 
xavfni nomlaydi.
X.Remshmit o`smirlar delinkvent axloqining etiologiyasida boshqa psixik 
kasalliklar belgisisiz yengil hissiy zararlar; qo`rquv, sog’inch yoki axloqning 
zo`ravonlik usuli bilan manifestlanadigan aniq ko`rinib turgan hissiy buzilishlarni 
ajratadi. Qator holatlarda kayfiyatning buzilishi mayl patologiyasi bilan 
uyg’unlashadi, masalan, kuydirish (piromaniya) yoki o`g’rilik (kleptomaniya) ga 
davriy yengib bo`lmas qiziqish bo`lgan patologik axloq. Shu qatorda qiziqishlar 
buzilishiga qochish va daydilikka moyillik taalluqlidir. Umuman olganda buzilgan 
qiziqishlar sindromi quyidagilar bilan xarakterlanadi: impulsivlik, turg’unlik, shaxs 
uchun begonalik va yengib bo`lmaslik.
X.Remshmit, ruhiy azoblanish holatidagi delinkventlarni yoritib, “qiziqish va 
tajovuzning kuchayishi” hamda “qiziqishning mutlaq yo`qolishi” holatining 
almashinishi haqida gapiradi. Keltirilgan ma'lumotlar affektiv ixtisosi shaxsning 
antiijtimoiy axloq bilan bog’langan va o`z navbatida, ichki hamda tashqi omillar 
yig’indisiga bo`ysunuvchi bir muncha ahamiyatli xislatlaridan biri hisoblanishi 
haqida gapirishga imkon beradi.
Shunday qilib, axloq determinatsiyasi bo`yicha delinkvent shaxsning bir 
necha asosiy guruhlarini ajratish mumkin: 

---

151 
1.
Vaziyatli qonunbuzar (ko`pincha vaziyat taqozosi bilan qo`zg’atilgan 
qonunga qarshi harakatlar);
2.
Submadaniyatli qonunbuzar (antiijtimoiy qadriyatlar guruhlari bilan 
o`xshash bo`lgan buzuvchi); 
3.
Asabiy qonunbuzar (intrapsixik nizo va xavotir natijasida chiquvchi 
asotsial harakatlar); 
4.
“Organik” qonunbuzar (impulsivlik, intellektual yetishmovchilik va 
affektivlik ustunligi bilan miya jarohati oqibatida sodir etiladigan qonunga qarshi 
harakatlar);
5.
Psixotik qonunbuzar (og’ir psixik buzilish – psixoz, ongning 
xiralashishi natijasida sodir etiladigan deliktlar); 
6.
Antiijtimoiy shaxs (shaxsiy chiziqlarining maxsus uyg’unligida yuzaga 
kelgan 
antijamoatchilik 
harakatlari: 
dushmanlik, 
oliy 
tuyg’ularning 
rivojlanmaganligi, yaqinlikka qodir bo`lmaslik).