O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

 
Gazli lazerlar 
Texnologik tozalik va yuqori aniqlik bilan ishlash lazer texnologiyasining 
asosiy vazifasidir. Bu maqsadlarda alyumoittriy granatli yoki neodim shishali 
lazerlar, uglerod oksid gazli lazerlar ishlatiladi. Ularning o’rtacha quvvati bir 
vattdan bir necha vattgacha bo’lishi mumkin. Lazer svarkasi yordamida o’ta 
yuqori sifatli va yuqori mustaxkamlikka ega bo’lgan birlashtirish jarayonlari 
xatto Ni, Mo, zanglamaydigan po’lat, Cu, Ag, Al, va ularning har xil 
birikmalarida, shuningdek W, Nb materiallarida ham bajarish mumkin. 
Nurlanishning oqim zichligi materiallar sirtida taxminan 0,1 dan 1 Mvt gacha 
bo’lib, eritish chuqurligi 0,005 dan 2 mm gacha bo’ladi. Bu esa 0,01 dan 1,5 
mm gacha qalinlikdagi o’ta mustahkam birikma xosil qiladi. Impulsli lazer 
yordamida 0,1-50 J energiyali lazer nuri 0,5-10 ms vaqtda, diametri 0,05-1,5 
mm li nur bilan svarka qiladi. Lazer bilan teshish har qanday materialda 
bajariladi. Buning uchun impulsli lazerlardan (0,1-30 J energiyali) 
foydalaniladi. Ularning impuls vaqti 0,1-1 ms bo’lib nurlanish zichligi 10 
Mvt/sm2 gacha bo’lishi mumkin. Lazer yordamida qirqish impulsli va uzluksiz 

---

9 
lazerlarda bajarilishi mumkin. Elektron asboblar ishlab chiqarishda 
qo’llaniladigan lazerlar yordamida qalinligi 0,3-1 mm bo’lgan dielektrik va 
yarimo’tkazgichlar qatlami bir-biridan ajratib qirqib olinadi. Qirqish tezligi 
materialga bog’liq bo’lib, o’rtacha 0,1-0,5 m/min ni tashkil qiladi. Shisha, sital 
va boshqa materiallarning qalinligi 3 mm gacha bo’lganda 2-3 m/min tezlikda 
qirqiladi. Hozirgi zamon asbobsozligining eng oxirgi yutuqlaridan biri – bu 
erkin elektronlarga asoslangan lazer qurilmasidir. Bu lazerning ishlash prinsipi 
fazoviy davriy elektr yoki magnit maydoni bilan erkin relyativistik elektronlar 
oqimining o’zaro ta’siriga asoslangan. Relyativistik erkin elektronlar oqimi 
zaryadli zarrachalarni tezlashtirgich qurilmasida xosil qilinadi. Zaryadli 
zarralar kuchli magnit yoki elektr maydoni ta’sirida tezlashtiriladi va ma’lum 
diametrli doira bo’ylab katta tezlikda harakatlantiriladi. Natijada katta tezlikli 
erkin elektronlar oqimini aloxida ajratib olish imkoni tug’iladi. Bu elektronlar 
oqimi yana fazaviy davriy maydon ta’sirida tezlanuvchan harakat qiladi va 
harakatiga tik yo’nalgan yo’nalishda tebranma harakatga keladi, natijada 
birlamchi elektromagnit to’lqin nurlantiradi. Birlamchi nurlanish chastotasi 
ko’ndalang tebranish chastotasidan juda katta bo’ladi. Shundan so’ng erkin 
elektronlar oqimi va birlamchi nurlanish ochiq rezanatorga kelishi bilan 
nurlanish kuchayadi va yo’naltirilgan kogerent lazer nuriga aylanadi. Erkin 
elektronlarga asoslangan lazerlarning eng asosiy yutug’i shundaki, elektronlar 
kinetik energiyasini o’zgartirish asosida lazer nuri to’lqin uzunligini 
o’zgartirish imkoniyati mavjud. Bu qurilmalar 10.8, 3.4, 0.65 mkm li 
nurlanishlar xosil qilib, o’rtacha quvvati 4 vatt atrofida bo’ladi. Bunda F.I.K. 
taxminan 1% bo’ladi. Elektronlarni yana rezonatorga qaytarish qurilmasi 
yordamida F.I.K.ni 20- 40% gacha oshirish mumkin. Lazerlarni kompyuter 
yordamida o’rganish uchun Windows tizimida ishlovchi zamonaviy tillardan 
biri Visual Basic-6.0 da dastur tuzildi. Dasturning o’ziga xos afzal tomonlari 

---

10 
shundaki, foydalanuvchi uni hohlagan marta va hohlagan tezlikda mustaqil 
ravishda ishlatib ko’rishi, kuzatishi, ta’lim olishi va xulosalar chiqarishi, 
qolaversa, olgan bilimlarini sinab ko’rishi mumkin. Dastur ishga tushirilganda 
ekran rasmdagi ko’rinishni oladi. Dastur “Optik rezonator”, “Ish rejimi”, 
“Gazli, uglerod oksidli, kimyoviy, bo’yoqli, qattiq jismli, yarimo’tkazgichli, 
erkin elektronli lazerlar” haqida ma’lumotlar va ularning rangli tasvirlarini 
kuzatishga mo’ljallangan tugmalar, animatsiya va ma’lumotlarni ko’rish uchun 
oynalardan tashkil topgan.