O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

kmalarining shakl va xossalari elementlarning atom yadrolari zaryadiga davriy bog’liqdir.

Elementlarning davriy sistemasi va uning tuzilishi. 1869 yilda D.I.Mendeleev davriy sistemaning 1-
variantini tuzdi. Bu sistemada 63 ta element bo’lib, ular 19 ta elementdan iborat gorizontal qator va 6 ta elementdan 
iborat vertikal qatorga joylanadi. Bu variantda o’xshash elementlar gorizontal qatorga joylangan, 4 ta element uchun
bo’sh joy qoldirilgan. D.I.Mendeleev ularning mavjudligini atom massa va xossalarini oldindan aytib bergan. Bu variant 


uzun davrli variant deyiladi.
1871 yilda davriy sistemaning 2-varianti (qisqa davrli varianti) e’lon qilindi. U 1-variantning 90


ga burilgan 

ko’zgudagi aksi edi. Unda 8 ta vertikal va 10 ta gorizontal qator bor edi. Bu variantga asoslanib, D.I.Mendeleev uranga-
cha 11 ta elementning va urandan keyin bir necha element kashf etilishini oldindan bashorat qildi.
D.I.Mendeleev bitta vertikal qatorga joylashgan o’xshash elementlarni guruh deb, har qaysi ishqoriy metaldan 

boshlanib, inert gaz bilan tugalanuvchi gorizontal qatorni davr deb atadi.

I-III-davr - kichik davrlar. 

IV-YII-davr - katta davrlar. 

Elementlarning kislorodli va vodorodli birikmalardagi valentligi ko’rsatildi.
Xossalari ketma-ketlikda o’zgaradigan elementlarning qatori, masalan, litiydan neongacha yoki natriydan ar-

gongacha bo’lgan sakkiz elementdan iborat qatorlar Mendeleev tomonidan davrlar deb ataldi. Agar bu ikki qatorni

birini tagiga ikkinchisini yozsak unda bu elementlar quyidagicha joylashishi mumkin: 
Li Be B C N O F Ne 

Na Mg Al Si P S Cl Ar

Bunda vertikal ustunlarga xossalari jihatidan bir-biriga o’xshash bir xil valentlikka ega bo’lgan elementlar joy-
lashadi, masalan litiy va natriy, berilliy va magniy va h.o.
Birinchi davrdan boshqa hamma davrlar ishqoriy metall bilan boshlanib, inert gaz bilan tugaydi. Katta davr-

larda elementlarning soni ko’p bo’lganligi uchun bir elementdan ikkinchi elementga o’tganda elementlarning xossalari

kichik davrdagilarga nisbatan birmuncha sust o’zgaradi. Katta davrlar juft va toq qatorlarga ega. Har qaysi katta davrda 
elementlarning xossalari ishqoriy metaldan inert gazga o’tgan sayin ma’lum qonuniyat bilan o’zgarib boradi. Bundan
tashqari, elementlarning xossalari har bir juft qator ichida va har bir tok qator ichida ham ma’lum ravishda o’zgaradi. 
Sakkizinchi qatorda lantan (57- element) dan keyin o’z xossalari bilan bir-biriga va lantanga o’xshash 14 ta 

element joylashgan. Bu elementlar lantanoidlar nomi bilan yuritiladi va jadvalda alohida bir qatorga joylashtirilgan.

O’ninchi qatorda aktiniy (89- element) dan keyin o’z atom tuzilishlari bilan aktiniy atomiga o’xshash 14 ta element 
joylashgan, ular aktinoidlar deb ataladi va alohida qatorga joylashtirilgan.
Jadvalning vertikal ustunlarida yoki guruhlarda o’xshash xossalarga ega bo’lgan elementlar joylashtirilgan, 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
23
shuning uchun har bir vertikal guruh guyoki elementlarning tabiiy oilasini tashkil etadi. Jadvalda bunday guruhlarning
soni 8 ta bo’lib, guruh nomerlari rim rakamlari bilan ko’rsatilgan. 
II va III davr elementlarini D.I.Mendeleev tipik elementlar deb atadi. Har qaysi guruh ikkita guruhchaga 

bo’linadi. Tipik elementlarga ega guruhcha asosiy guruhcha nomi bilan yuritildi. Katta davrlarning toq qatorlari ele-

mentlari esa yonaki yoki qo’shimcha guruhcha deb ataldi. 
Davriy sistemada elementlar o’rtasidagi o’xshashlik 3 yo’nalishda namoyon bo’ladi. 

1. Gorizontal yo’nalishda. 

2. Vertikal yo’nalishda. 

3. Diogonal yo’nalishda. 

Elementlarning xossalari (atom massasi, valentliklari, kimyoviy birikmalarining asos yoki kislotalilik 

xususiyatlari va hokazo) davriy sistemada davr ichida ham, guruh ichida ham ma’lum qonuniyat bilan o’zgaradi. Bino-

barin, har qaysi element davriy sistemada o’z urniga ega va bu o’rin o’z navbatida ma’lum xossalar majmuisini ifoda-
laydi va tartib nomeri bilan xarakterlanadi. Shu sababli agar biror elementning davriy sistemada tutgan o’rni ma’lum
bo’lsa, uning xossalari haqida to’la fikr yuritish mumkin. Kimyoviy elementning davriy sistemadagi o’rniga qarab uning 
elektron tuzilishini aniqlash mumkin. Buning uchun quyidagi qonuniyatlarni bilish kerak.
1. Atomdagi elektronlar joylashadigan energetik pog’onalarning soni elementlar davriy sistemasidagi davr 

nomeriga teng bo’ladi.

2. Asosiy guruhcha elementlari atomlari tashqi energetik pog’onasidagi elektronlar soni shu element joylashgan 

davriy sistemaning guruh nomeriga teng. Masalan, 20-element kalsiy II-guruhning asosiy guruhchasida, 4-davrda joy-

lashgan. Kalsiy atomining tashqi pog’onasidagi elektron konfiguratsiyasi 4s
2
dir. Surma 51-element bo’lib, u V-

guruhning asosiy guruhchasi va 5-davrda joylashgan. Uning tashqi pog’onasining elektron konfiguratsiyasi 5s

2
5p

3
dir.

Asosiy guruhcha elementlarining tashqi energetik pog’onasidagi elektronlar kimyoviy o’zaro ta’sirlashadigan valent
elektronlar hisoblanadi. 
3. III-VII guruhlarning qo’shimcha guruhchalari elementlari hamda VIII-guruhning qo’shimcha guruhchasidagi 

3 ta element (Fe, Ru, Os)ning atomlaridagi tashqi energetik pog’onaning s-pog’onachasidagi va tashqidan oldingi ener-

getik pog’onaning d-pog’onachasidagi elektronlarning umumiy soni guruh soniga teng. Masalan, reniy 6-davr VII-
guruhchasining qo’shimcha guruhchasida joylashgan, uning valent qavatlarining elektron konfiguratsiyasi 5d
5
6s

2
dir.

4. I va II-guruhning qo’shimcha guruhchasi elementlarida tashqidan oldingi energetik pog’onaning d-

pog’onachasi elektronlarga to’lgan (d
10
) bo’lib, tashqi energetik pog’onadagi elektronlar soni guruh nomeriga teng. 

Masalan, simobning elektron formulasining oxiri 5d

10
6s

2
ko’rinishida bo’ladi.