O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik –texnologiya instituti

Izomerlanish va disproporsiyalanish reaksiyalari. Uch a’zoli sikloalkanlar yuqori harorat ta’sirida etilen uglevodorodlariga izomerlanadi:

To’rt a’zoli sikllar etilen uglevodorodlari hosil qilib parchalanadilar:

Sakkiz va undan yuqori a’zoli sikllar yuqori haroratda besh va olti a’zoli sikllar hosil qilib izomerlanadilar. Besh va olti a’zoli sikllar eng barqaror hisoblanadilar.

Siklopentanning alkilalmashgan hosilalari yuqori harorat, katalizator va bosim ostida olti a’zoli halqa hosil qilib izomerlanadilar. Bu reaksiyadan sanoatda metilsiklopentandan siklogeksan hosil qilishda foydalaniladi:

O

lti va yetti a’zoli halqalar yuqori harorat, bosim va katalizator ishtirokida halqani kichraytirib yoki kengaytirib izomerlanishlari mumkin:
Uch va to’rt a’zoli halqalarning beqarorlik, besh, olti va yuqori a’zoli halqalarning barqarorlik sabablarini Bayyor o’zining kuchlanishlar nazariyasida quyidagicha tushuntiradi. Halqa qanchalik kichik bo’lsa, sikl yuqori kuchlanish ostida mavjud bo’ladi. Halqa kattalashishi bilan kuchlanish kamayib boradi. Bayer uglevodorodlarning ochiq zangjir hosil qilgandagi fazoda joylashishida uglerod va vodorod orasidagi bog’lar orasidagi burchak (109⁰28’) va yopiq zanjir hosil qilgandagi holati orasidagi farqni Bayer kuchlanishining mezoni sifatida qabul qiladi.
Masalan, propandagi uglerod va vodorod atomlari orasidagi burchak (109⁰28’) ga teng. siklopropandagi uglerod va vodorod atomlari orasidagi burchak (109⁰28’ – 60⁰):2 = 24⁰44’ ga teng. SHuning uchun siklopropandagi 3 ta uglerod atomi bitta tekislikda yotadi va katta kuchlanish ostida bo’ladi. Hamma uglerod atomlari bir tekislikda yotganda siklobutan va siklopropanda (109⁰28’ – 90⁰):2 = 9⁰44’ va (109⁰28’ – 108⁰):2 = 0⁰44’ ga teng. Lekin to’rt va besh a’zoli halqalar tekis joylashgan emas.
Bayerning kuchlanishlar nazariyasi katta halqalarning mavjud bo’lishligini inkor qiladi. Lekin hozirgi kunda tuzilishida 30 dan ortiq uglerod bo’lgan yopiq zanjirli birikmalar sintez qilib olingan va ular o’ta barqaror birikmalar ekanligi aniqlangan.
Yuqori a’zoli sikllarning barqarorlik sababini Saks va Mor ularning molekulasini har xil tekislikda joylashganligida deb tushuntiradilar. Masalan, siklogeksan molekulasi ikki xil – «qayiq» va «kreslo» ko’rinishida mavjud bo’lishi mumkin.




Siklogeksan molekulasining konformatsion modeli.
a) «qayiq» konformatsiyasi; b) «kreslo» konformatsiyasi


Ayrim vakillari va ularning ishlatilishi. sikloalkanlar orasida metilsiklopentan va siklogeksanning ahamiyati kattadir. Metilsiklopentan katalizator, bosim va harorat ta’sirida siklogeksanga aylantiriladi. siklogeksandan esa siklogeksanon va adipin kislota olinadi. siklogeksanon va adipin kislotalar asosida geksametilendiamin, kaprolaktam, kapron va neylon-4,6 tolalari olinadi.