O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

Oltinchidan,
qishloq xo’jaligining moddiy-texnika bazasi ko’p jihatdan sanoaning 
rivojlanganligiga bog’liq.
 
 

---

76 
10.2. Qishloq xo’jaligida asosiy fondlar va ulardan foydalanish ko’rsatkichlari 
 
Xo’jaliklarda mavjud fondlar ikki katta guruhga bo’linadi. Bular asosiy va aylanma 
fondlardir.
Asosiy fondlar
bir necha ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi, o’zining qiymatini 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotga bo’lib-bo’lib o’tkazadi. Bu eskirgan qiymat, 
amortizatsiya shaklida namoyon bo’ladi. Ishlab chiqarish jarayonlarida ishtirok etib, 
tamomam eskirib bo’lganda ham o’zining fizik shaklini o’zgartirmaydi. Ana shu 
xususiyatlarga ega va talablarga javob beradigan fondlar asosiy fondlardir. Bularga imorat 
va inshoatlar, mashinalar (kombaynlar, traktorlar va h.q.), transport vositalari, asbob – 
uskunalar, ko’p yilllik daraxtzorlar, uzumzorlar, mahsuldor chorva mollari va ishchi 
hayvonlar kiradi.
Asosiy fondlardan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi fond qaytimi va fond 
sig’imi ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi.
Xo’jaliklarning asosiy fondlari besh xil (dastlabki, qoldiq , tiklash, balans va tugatish 
baholarida) baholanadi.
Asosiy fondlar ishlab chiqarishda qatnashadi va vaqt o’tishi bilan eskiradi. Asosiy 
fondlarning eskirishi ikki xil bo’ladi.
Birinchisi,
ma’naviy eskirish. Asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi quyidagi hollarda 
yuz beradi: birinchidan, mavjud asosiy fonddan unumliroq bo’lgan yangisi yaratilganda. 
Fan, texnika taraqqiyoti texnikaning yangi, unumli turlarini ishlab chiqqan holda eski 
fondlar yangisiga nisbatan unumsizroq bo’lganligi uchun ma’naviy eskirgan hisoblanadi.
Asosiy fondlarning yangisi eskisiga nisbatan arzonga ishlab chiqarilganda ma’naviy 
eskirishni quyidagicha hisoblash qabul qilingan. 
100
1
х
АФбк
АФтк
АФбк
АФмэ


Bunda: AFme1 – asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi (eskisiga nisbatan orzonroq bo’lgan 
yangisi yaratilganda) 
AF bq – asosiy fondlarning balans qiymati, so’m; 
AF tq – asosiy fondlarning tiklash qiymati, so’m. 
Asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi ularni unumdorligi sababli yuz berganda uni 
quyidagicha aniqlash mumkin. 
100
2
х
ЯАФму
АФму
ЯАФму
АФмэ


Bunda: AFme2 – asosiy fondlarning ma’naviy eskirishi (eskisiga nisbatan unumlirog’i 
yaratilganda) 
YaAFmu – yangidan yaratilgan asosiy fondlarning unumdorligi 
AFmu – ishlab turgan (amaldagi) asosiy fondlarning unumdorligi
Asosiy fondlarning yangilanish darajasi quyidagicha aniqlanadi. 
АФйок
АФя
Кя

Bunda: Kya – asosiy fondlarning yangilanish koeffitsienti 
AFya – yil davomida yangidan jalb etilgan asosiy fond qiymati, so’m 
AF yoq – asosiy fondlarning yil oxiridagi qiymati, so’m 
Asosiy fondlar eskirishining ikkinchi turi ularning jismoniy eskirishidir. Vaqt o’tishi, 
faoliyat ko’rsatishi natijasida asosiy fondlar jismoniy eskiradilar. Bu eskirish 
“amortizatsiya” tushunchasi bilan belgilanadi. Odatda, zavodlarda ishlab chiqarilgan 

---

77 
texnikalarning pasportida ularning xizmat ko’rsatish muddati, amortizatsiya ajratish normasi 
belgilangan bo’ladi. Lekin ayrim asosiy fondlarda bu ma’lumotlar berilmagan taqdirda 
amortizatsiya normasini hisoblab topish mumkin. Bu holatda umumiy yillik amortizatsiya 
normasi quyidagicha aniqlanadi:
100
N
х
Бх
Л
Д
К
Б
Ан




Bunda: An – umumiy yillik amortizatsiya normasi, %;
B – asosiy fondlarning dastlabki yoki balans qiymati, so’m; 
K – asosiy fondlarni kapital ta’mirlash xarajatlari, so’m; 
D – asosiy fondlarni tugatishdagi xarajatlar, so’m; 
L – asosiy fondlarni tugatishdan olingan daromad, so’m;
N – asosiy fondlarning o’rtacha xizmat qilish muddati, yil.
Hozirda asosiy fondlarning eskirishini belgilashda tezlashtirilgan amortizatsiya 
ajratmasi ajratish yo’lidan ham foydalanilmoqda. Bu inflyatsiya darajasi yuqori paytda 
uning salbiy ta’sirini kamaytiradi. Bundan tashqari fan, texnika taraqqiyoti tezlashgan 
paytda asosiy fondlarni tezlikda almashtirish imkonini beradi.
Asosiy fondlar qoldiq baholarda ham narxlanadi. Asosiy fondlarning dastlabki 
narxlaridan eskirish summasi o’rtasidagi farq ularning qoldiq bahosini bildiradi.