O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik –texnologiya instituti

Polisaxaridlar.
Ximiyaviy tuzilishiga karab polisaxaridlar ikkiga bulinadi: gomopolisaxaridlar-bir xil monosaxaridlar koldigidan tashkil topgan va geteropolisaxaridlar-xar-xil monosaxarid koldiglaridan tuzilgan. Kraxmal,tsellyuloza, glikogen va inulin polisaxaridlar guruxiga kiradi.
Kraxmal-(С₆Н₁₂О₆)_п-donachalar xolatida usimlik doni, tuganaki va ildizida jamgarma polisaxarid sifatida yigiladi.Bugdoy donida 75% gacha, sholida 80, kartoshkada 25% gacha kraxmal bor. Sanoatda kraxmal olish uchun kartoshka ishlatiladi, chunki u eng arzon xom-ashyo xisoblanadi. Odam ovkatining asosiy uglevodini kraxmal tashkil kiladi. Kraxmalni gidrolizlash yuli bilan patoka, kuyuk shirin sirop, dekstrillar olinadi.
Kraxmal bugdoy unini eslatadigan ok amorf birikma (kartoshka uni). Yodning kaliy yodidagi eritmasi (Lyugol eritmasi) bilan kraxmal kuk rang beradi va bu reaktsiya kraxmalni aniklashda kullaniladi. Kraxmal donachalari ikkita asosiy komponentdan tashkil topgan: amiloza va amilopektin. Kushimcha komponent sifatida sifatida oz mikdorda tsikloamiloza xam uchraydi. Ularni kislotali gidrolizlaganda glyukoza xosil buladi va bundan xulosa kilamizki, xar uchala komponent xam poliglyukozid ekan. Amiloza molekulasida glyukoza koldiglari -1,4-glyukozid boglari birikkan chiziksimon zanjirni xosil kiladi va uning molekulyar ogirligi 100 000 Da va yukori bulishi mumkin.

СН2ОН  О ОН Н О   О Н ОН

СН2ОН  О ОН Н   О Н ОН

СН2ОН  О ОН Н   О Н ОН

Amilopektin molekulasida 1,4-1,6- glyukozid boglari bulishi aniklangan va natijada uning tarmoklangan strukturaga ega bulishini ta‘minlaydi. Xar bir 20-25 ta 1,4- glyukozid bogiga bitta 1,6-bog tugri keladi. Tsikloamiloza xalkali tuzilishiga ega.
Amilopektin molekular ogirligi 400.000 va yukori bulishi mumkin. Xarxil usimlik kraxmalida amiloza va amilopektin nisbati xarxil, chunonchi amilopektin mikdori (75-80%) amilozaga (20-25%) nisbatan xamma vakt kup ekanligi aniklangan.
Kraxmalni suvda 60-800S gacha kizdirganimizda kleysterlanadi
(kraxmal sovuk suvda erimaydi) va bu jarayon amilopektining bukishi va klesterlanishi tufayli kuzatiladi. Yod bilan amiloza va amilopektin xar xil rang beradi: amilopektin -kungir, amiloza bulsa -kuk. Kraxmal kaytaruvchanlik xossasiga ega emas.Tarkibida 10-20% suv bulgan kraxmalni tez kizdirilganda u parchalanib,dekstrinlarni xosil kiladi (kraxmalning dekstrinlanishi).CHukur dekstirlangan kraxmal suvda eriydi va kaytaruvchanlik xossasini namoyon kiladi.
Tselyuloza -(С₆Н₁₂О₆) p-struktura xosil kiluvchi polisaxariddir va paxta tolasining, usimlik xujayrasi devorini xosil kiladi. Suvda u erimaydi. Gidrolizlaganda glyukozaga parchalanadi.Glikogen -(С₆Н₁₂О₆) p- xayvon kraxmali odam va xayvonot organizmining jamgarma uglevodidir. Jigar tarkibida muskul, yurak, achitki va zamburuklarda uchraydi. Glikogen issik suvda eriydi,yod bilan kizil -kungir tuzga kiradi, kaytaruvchanlik xosasiga ega emas. Gidrolizlanishi natijasida a-D-glyukoza xosil buladi. Glyukoza koldiglari glikogen molekulasida 1,4 va 1,6-glyukozid boglari bilan birikkan. Demak, amilopektin singari glikogen molekulasi tarmoklangan strukturaga ega ,ammo glikogen molekulasida 1,4 va 1,6 -glyukozid boglari bilan birikkan .
Demak, amilopektin singari glikogen molekulasi tarmoklangan srukturaga ega, ammo glikogen molekulasi tarmoklangan strukturaga ega, ammo glikogen molekulasida xar bir 10-12 ta 1,4- glyukozid bogiga bitta 1,6-bog tugri keladi. Natijada glikogen molekulasining amilopektinga nisbatan tarmoklanish darajasi yukorida turadi. Glikogenning molekulyar ogirligi 400 000 dan 4 000 000 gacha Da buladi.
Inulin- (С₆Н₁₂О₆)_п - kup mikdorda nok va boshka mevalar tarkibida uchraydi. Suvda eriydi, gidrolizlanganda fruktoza xosil buladi. Fruktoza koldiglari (28) bir-biri bilan 1,2- glyukozid boglari orkali birikkan:
Pektin moddalari mevalar (olma, nok,tsirusli) va sabzavotlar (lavlagi, sabzi) xamda usimlik shirasi tarkibida uchraydi. Saxaroza va kislotalar bilan “studen” xosil kiladi. Pektin moddalari galakturon kislota koldiglaridan tashkil topgan va ular 1,4- glyukozid boglari bilan birikkan. Galakturon kislotasining karboksil guruxi metil spirti bilan kisman efirlangan. Pektin moddalari keng mikyosda kandolat sanoatida ishlatiladi.

Н ОН   О ОН Н О  СООН О

СООН  О ОН Н   О Н ОН

Н ОН  ОН Н   О Н ОН

Gemitsellyulozalar geteropolisaxaridlar bulib, xar xil monosaxaridlar koldigidan tashkil topgan. Gidroliz natijasida D- galaktoza,D-ksiloza, D-arabinoza va uron kislotalari xosil buladi.
Agar dengizda yashaydigan kizil suv usimligi tarkibida uchraydi, gidrolizlanganda D-galaktoza va sulfat kislota xosil buladi. Agar strukturaviy birligi glyukozid boglari bilan birikkan 6 ta galaktoza koldigining birlamchi spirt guruxiga sulfat kislota koldigi birikkan. Kup mondagi strukturaviy (140) birliklarning kondensatsiyalanishi natijasida agar molekulasi xosil buladi. Sovuk suvda agar erimadi, ammo issik suvda eriydi va eritma sovutilganda “studen” xosil buladi. Kandolat sanoatida, marmalad; pastida, jele ishlab chikarishda foydalaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. YU.T.Toshpo'latov, SH.YE.Ishoqov. Anorganik kimyo. Toshkent. «O'qituvchi». 1992 y.
2. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. Anorganik kimyo nazariy asoslari. Toshkent. «O'zbekiston». 2000 y.
3. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy va anorganik kimyo. Toshkent. «O'zbekiston» 2003 y.
www.ziyonet.uz