O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

transportining atrof
muhitga zararli
ta`siri
Chiqindi gazlar,
Karter gazlari
Tabiatga jaroxat
yetkazish
Avariyalar natijasida
insonlarning
jarohatlanishi
AYOQSH larida
to`kilgan yonilg`i
Shinalarning
yeyilishidan hosil
bo`lgan chiqindilar
Avtomobillarni
yuvish natijasidagi
iflosliklar
Shovqin

---

226
Avtomobil dvigatelida yonilg`i yonishidan hosil bo`ladigan gazda 200 dan

ortiq zaharli chiqindilar borligi aniqlangan. Bulardan eng zaharlilariga, uglerod
oksidi- CO, yonmay qolgan uglevodorodlar- CH, azot oksidlari- NO
x
kiradi.
2-rasm. Avtomobillar ekspluatatsiyasi natijasida hosil bo`ladigan
zaharli chiqindilar.
Bu chiqindilarga ko`pgina mamlakatlar tomonidan ruhsat etish me`yorlari
joriy qilingan.
MDH mamlakatlarida yonilg`ining yonishidan chiqadigan chiqindilarni
me`yorlash BMT ning Yevropa iqtisodiy komissiyasi (YEKOON) tomonidan
chiqarilgan ko`rsatmaga asosan1970 yili joriy qilindi.
Chiqindi gazlar ichida zararsiz kislorod, karbonat angdrid, azot, oltingugurt
kabi mahsulotlar ham mavjud. Ammo azot yuqori haroratda va bosim ostida, juda
katta zaharli kuchga ega bo`lgan azot oksidlarini hosil qiladi. Chiqindi gazlarning
tarkibidagi zaharli maxsulotlar ko`pgina sabablarga ko`ra hamma vaqt ham bir xil
hajmda bo`lmaydi. Bu dvigatellar turiga, ishlash rejimiga, sozlanganlik darajasiga,
dvigatelga ko`rsatilgan texnik xizmatning va yonilg`ining sifatiga bog`liq bo`ladi.
Dizel dvigateli karbyuratorli dvigatelga qaraganda kamroq zararli bo`ladi.
Dizel dvigatellarining ishlash jarayonida CO, NO
x
va CH kabi zararli gazlar
kamroq ajralib chiqadi, ammo tarkibida zararli benzopiren bo`lgan qurumning
hajmi ko`proq bo`ladi. Karbyuratorli dvigatellar ishlaganda qo`rg`oshin birikmasi
va dizel dvigatellar ishlaganda qo`rg`oshin birikmasi va dizel dvigatellar
ishlaganda bariy birikmasi ajralib chiqadi.
Bu brikmalar quyidagicha hosil bo`ladi:
- benzinlarni antidetonatsion xossasini oshirish uchun etil spirt qo`shish
natijasida (etil spirit tarkibida qo`rg`oshin mavjud);
- dizel yonilg`isini tutashini kamaytirish uchun tutunga qarshi maxsus bariy
moddasi ishtirokida tayyorlangan modda qo`shiladi.
Dvigatelni ish sharoiti chiqindi gazlarning zararli yoki zararsiz bo`lishida
katta ro`l oynaydi. CO ning eng ko`p ajralishi dvigatelni salt ishlash rejimida hosil
bo`ladi, bunda dvigatel boyitilgan yonilg`i aralashmasida ishlaydi. Shu bilan birga
karbyuratorli dvigatellarda yonish tizimini noto`g`ri o`rnatilganligi natijasida
kuchlanish (uchqun) shamga me`yoridan oldinroq yoki keyinroq uzatiladi, bu esa
Yonish
maxsulotlari
Karter
gazlari
To`kilgan yonilg`ining bug`lanishi
natijasida xosil bo`lgan chiqindilar
Benzobakdan
Karbyuratordan
Yonilg`i quyish shaxobchasida