3
Qarang: Bertels Ye.E. Navai i Djami. M., 1965 s.161
15
Navoiy ijodiyoti bo„yicha amalga oshirilgan turli aspektdagi (shoirning falsafiy, ijtimoiy,
axloqiy va badiiy-estetik qarashlariga daxldor) muhim tadqiqotlarda “Xamsa” diqqat markazida
turganligi o„rinli, albatta. Lekin mavjud ishlarning aksariyatida sotsiologik tahlil yetakchilik
qiladi. “Xamsa” dostonlarining uslubi va umuman, uning poetikasi masalalari konkret tadqiq
etish navoiyshunoslik oldida turgan eng aktual vazifa deb aytish mumkin.
Uslub faqat metod va oqimlar bilangina emas, balki asarda ifodalangan g„oyaviy-badiiy
kontseptsiya bilan ham aloqador. Binobarin, “Xamsa” uslubining muhim qirralarini ochish asar
poetikasining asosiy nuqtalarini shoirning olam va odam haqidagi badiiy kontseptsiyasi bilan
uzviy aloqada tadqiq etishni taqozo etadi.
Syujet poetikasining ayrim jihatlari “Xamsa” dostonlarini qiyosiy o„rganish jarayonida
ma‟lum darajada tadqiq etilgan. Lekin bu boradagi tadqiqotlar aspektini yanada kengaytirish va
chuqurlashtirish lozim. Bizningcha, “Xamsa” syujetlarining genezisi, “Xamsa” va folklor,
konflikt va syujet, kompozitsiya masalalari yanada chuqurroq (oxirgisi deyarli o„rganilmagan)
tadqiq etilishi lozim bo„lgan problemalardir.
To„g„ri, dostonlarning syujetlari ma‟lum darajada qiyosiy tahlil qilingan. Shuningdek,
dostonlarning folklor bilan aloqasi masalasi ham maxsus tadqiqot obhekti bo„lgan. Lekin,
birinchidan, qiyos uchun asosan, Nizomiy va Xusrav Dehlaviy “Xamsa” lari (ayrimlarida Xusrav
Dehlaviy asari bilan yuzaki) ob‟ekt qilib olingan.
Vaholanki, Navoiy o„zi «Muhokamatul-lug„atayn” asarida har bir dostonni yozishda
qaysi muallif asaridan ko„proq ilhomlanganligini maxsus ta‟kidlab o„tgan (Nizomiy, Dehlaviy,
Hoju Kirmoniy, Ashraf va Jomiy). Shuning uchun ham, qiyos uchun faqat Nizomiy va Dehlaviy
asarini obhekt qilib olish yetarli deb bo„lmaydi. “Layli va Majnun”ni – Xoju Kirmoniy
“Gavharnoma”si bilan, «Sabbaiy sayyor”ni – Ashraf “Haft paykar”i bilan (topilsa, albatta),
“Saddi Iskandariy”ni esa Jomiy «Xiradnoma”si bilan qiyosan o„rganish lozim. Chunki
syujetning qay darajada originalligi, konflikt va kompozitsiyaning o„ziga xosligi u bevosita
aloqador bo„lgan manba bilan qiyos qilingandagina yorqin ko„rinadi.
Ikkinchidan, qiyos faqat syujet chizig„idagi umumiy va xususiy momentlarni
aniqlashdangina iborat bo„lib qolmasligi kerak. Har bir detalg‟ avtorning g„oyaviy-estetik
kontseptsiyasi nuqtai nazaridan konkret izohlanishi lozim.
Uchinchidan, usluban folklor namunalariga o„xshash hikoyat va rivoyatlar masalasida
ham bir qator jiddiy muammolarni hal etishga to„g„ri keladi: a) Navoiygacha bo„lgan yozma
adabiyotda keng qo„llanilgan, (demak, yozma adabiyot mulkiga aylangan va Navoiy shubhasiz
xabardor bo„lgan), lekin “Xamsa” da ham uchraydigan folklor namunalarini qanday baholash
lozim? Bunday paytda, bizningcha masalani bevosita “Shoir va folklor” tarzida emas, balki
“Traditsiya va individualg‟ uslub” sifatida qo„yish to„g„riroq bo„ladi;
16
b) folklor uslubidagi har qanday hikoyat yoki rivoyatga traditsion yoki folklor mulki
sifatida qarash to„g„ri bo„lmaydi. Ye.E. Bertels “Lisonut-tayr” asaridagi hikoyalar munosabati
bilan to„g„ri ta‟kidlab o„tganidek, ko„pgina epizodlarning (ya‟ni hikoyat, rivoyat) paydo bo„lishi
Navoiyning boy hayotiy tajribasi bilan bevosita aloqador
1
. Shoir faqat folklor uslubidan
foydalangan. Masalan, “Sabhai sayyor”dagi bir qator hikoyatlar, shuningdek, boshqa
dostonlardagi bahzi tamsillarni ham Navoiy badiiy fantaziyasining mahsuli deyish mumkin.
Xullas, bir tomondan, Navoiy hikoyatlari geneziyasini ham o„rganish, ikkinchi tomondan
hikoyatlarning har birini asosiy g„oyaviy-badiiy fondan ajratib olmasdan, o„zi mansub bo„lgan
kontekst bilan uzviy aloqada tadqiq etish “Xamsa” poetikacining muhim jihatlaridan hisoblanadi.
“Xamsa” syujetlari keskin konfliktlar asosida qurilgan bo„lib, izchil dramatizm va
dramatik situatsiyalar voqealarning shiddati va mantiqiy rivojini tahminlaydi. Olam va odam
haqidagi yuksak ideal va real voqelik – ani shu ikki qarama-qarshi qutbning o„zaro munosabati –
keskin ziddiyati asar konfliktining asosini tashkil etadi.
Bu konflikt turli aspektda namoyon bo„ladi: hukmdor va xalq, ijobiy va salbiy tiplar va
xususan, inson vujudidagi ichki ziddiyat – ijobiy va salbiy xususiyatlarning o„zaro munosabati
konfliktning muhim jihatlari hisoblanadi.
Navoiy olam va odam muammosini alohida-alohida emas, balki uzviy bog„liq holda
oladi. Ular o„rtasida ko„p jihatdan mushtaraklik topadi va odamni olamning kichik modeli
sifatida talqin qiladi. Shuning uchun ham, olam va odamni o„zgartish problemasini doimo birga
qo„yadi. (“Gar budur olam, kishiga mumkin ermas anda kom” misrali g„azalini eslang) va uni
butun qirralari bilan chuqur tahlil etadi.
Shu jihatdan olganda, inson kontseptsiyasi “Xamsa” poetikasining barcha tomonlarini
uyushtirib turuvchi markaziy problema hisoblanadi. Zotan, u yoki bu asarda qo„yilgan barcha
problemalar inson va uning faoliyati vositasida hal etiladi.
Elni xor aylagan tamah bilgil,
Doimo “azza man qan‟a” bilgil.
2
Asarning barcha badiiy komponentlari esa undagi badiiy kontseptsiyaning taqozosi bilan
yuzaga keladi va unga xizmat qiladi.
Binobarin, inson kontseptsiyasini nazardan soqit qilgan holda “Xamsa”dagi juda ko„p
problemalar va badiiy obrazlarning tub mohiyati poetik usul va vositalarning xarakteri hamda
funktsiyasini to„g„ri baholash mumkin emas. Lekin adabiyot tarixi, jumladan, Navoiy ijodida bu
1
Bertels Ye.E. Navai i Djami. M., 1965 s. 184
2
Favoyidul-kibar, Toshkent, 1960, 747-bet.
17
masalani tadqiq etish SHarq adabiyoti tarixi bilan bog„liq bir qator spetsifik xususiyatlarni
e‟tiborda tutishni taqozo etadi.
Sharq adabiyoti, jumladan, o„zbek adabiyoti turli tarixiy sharoitlarda mafkuraning boshqa
ko„rinishlari bilan bog„liq holda faoliyat ko„rsatgan. Boshqacha qilib aytganda, adabiyot ma‟lum
diniy, falsafiy va ijtimoiy-axloqiy qarashlar ifodasi va targ„ibi uchun qulay vosita bo„lib xizmat
qilgan. Shu jihatdan, u yoki bu adib xususan, Navoiy singari mutafakkir san‟atkorlarning inson
kontseptsiyasini ularning falsafiy va ijtimoiy- etik kontseptsiyasidan ajratilgan holda to„g„ri
tushunish mumkin emas. Masalan, shu yo„sinda yondashish faqat badiiy obrazlarning
mohiyatinigina emas, balki poetik obrazlar tabiatini ham to„g„ri idrok etishga imkon beradi.
Bizningcha, Navoiy inson kontseptsiyasining g„oyaviy asoslari sifatida quyidagi
masalalarga e‟tibor qilish lozim:
1.
Har bir ijodkorning inson mohiyati va mavqei haqidagi nuqtai nazari uning falsafiy
pozitsiyasi bilan alaqador. Navoiyning falsafiy, qarashlari tahlil etilgan, lekin, bizning
nazarimizda, nozik bir nuqta e‟tibordan chetda qolayotganga o„xshaydi.
Navoiyning panteizm pozitsiyasida turganligi juda to„g„ri va har doim ta‟kidlab o„tiladi.
Lekin hamma gap shundaki, panteist bo„lgan holda, insonni (va umuman real borliqni) kamsitish
ham, uning mavqeini ko„tarish ham mumkin. Hamma gap ijorkorning aniq pozitsiyasida: shoir
real borliqning (majoz) inkor etadimi yoki unga haqiqat (ilohiyot)ga erishish yo„lidagi bir
bosqich yoki ko„prik sifatida qarab ulug„laydimi? Shuning uchun ham, masalaning nozikligini
sezgan Navoiy bir necha o„rinda o„z pozitsiyasiga aniq ishora qilgan.
Majozdin chu haqikatg„a yo„l topar oshiq,
Qilur majozni nafyi, ulki behaqiqatdurur.
1
Bu yerda majoz (falsafiy ma‟noda) – real borliqni, haqiqat esa “Ilohiyot”ni anglatadi
(lekin bahzi tadqiqotlarda ularning ma‟nosini aksincha izohlash hollari ham uchraydi).
Falsafiy so„z va iboralarning mazmunini tushunmaslik, ijodkorning falsafiy
kontseptsiyasini aniq tasavvur etmaslik uning inson kontseptsiyasini noto„g„ri izohlashga olib
keladi. Shuningdek, Navoiydagi ishqning haqiqiy mohiyatini ham, demak, ishqiy dostonlar
poetikasiga dahldor qonuniyatlarni ham faqat uning falsafiy pozitsiyasi nuqtai nazaridan izohlash
mumkin.
2.
Navoiyning insonga munosabati uning qaysi mazhab pozitsiyasiga yaqin turganligi
bilan ham bevosita aloqador. Ya‟ni u “jabar” (inson o„z faoliyatida erkin emas, balki azalda
olloh tomonidan belgilab qo„yilgan programmani beixtiyor bajaruvchi, bamisoli robot)
pozitsiyasini yoqlaydimi yoki “qadar” (inson o„z faoliyatida erkin va mashul) tarafidami?
1
Favoyidul-kibar. Toshkent, 1960, 726-bet.
18
“Xamsa”dagi ko„pgina detallar Navoiy jabar tarafdori bilan bilvosita ya‟ni ramz va ishora,
mantiqiy muhokama yo„li bilan munozara qilganligidan dalolat qiladi (masalan, «Farhod va
Shirin”ning bosh tomonidagi 3- munojot-olloh bilan munozara aslida jabar tarafdorlariga
qaratilgan).
3.
Agar Navoiyning insonning mohiyati va mavqei haqidagi nuqtai nazari uning
falsafiy pozitsiyasi bilan bog„liq bo„lsa, uning ideal qahramonlari bevosita ijtimoiy-axloqiy (etik)
kontseptsiyasi bilan aloqador.
Navoiy ijtimoiy-axloqiy kontseptsiyasining bahzi muhim jihatlari esa Yaqin va O„rta
Sharqdagi ilg„or ijtimoiy, axloqiy ideologiyalar, (ular shahar hunarmandlarining tashkiloti
sifatida yuzaga kelib, so„ngra ulardan ayrimlarining ideologiyasi katta xalq harakatlarining ham
g„oyaviy quroliga aylangan) ta‟sirida shakllangan. Ana shulardan eng muhimlari – axiylik va
javonmardlik (futuvvat). Binobarin axiylik va javonmardlik ideologiyasini bilmay turib,
“Xamsa”dagi ideal qahramonlarning mohiyatini yetarli baholash mumkin emas. Xarakterli misol
sifatida «Sabhai sayyor»dagi Xo„ja Axiy obrazining mavjud talqinlarini ko„rsatish mumkin:
«Hikoya sevgi va sadoqatning odamgarchilik va olijanoblikning «g„alabasi bilan
tugaydi»
1
.
«Shoir poklik, sevgida vafodorlik masalasini shahzoda Farrux va Axiy sarguzashtlarini
tasvirlovchi birinchi hikoyatda qo„yadi»
2
.
«Shunday qilib, bitta xayrli ish o„shanday olijanoblikni yuzaga keltirdi»
3
.
Shunday savol tug„ilishi tabiiy: birovning ko„nglini ko„tarish uchun o„z sevgan xotinidan
voz kechish «sevgi va sadoqat»mi? «Sevgida vafodorlik qaysi obrazga taalluqli? Hikoyatdan
maqsad faqat «xayrli ish yana bir xayrli ishni keltirib chiqardi» deyishmi?
Ana shunday yuzaki talqinlar natijasida Axiy obrazi ijtimoiy-axloqiy mohiyatdan
mahrum bo„lib, hikoyaning asosiy g„oyasi ochilmay qolgan.
Vaholanki, mazkur obraz muayyan regionda (asosiy markazi Kichik Osiyo) shahar
mehnatkashlarining uyushgan tashkilotlari sifatida faoliyat ko„rsatgan ijtimoiy-axloqiy oqimning
axloq kodeksini targ„ib etishga qaratalgan.
Navoiy ijodida, xususan, uning ijobiy qahramonlari qiyofasida chuqur iz qoldagina ilg„or
qarashlardan yana biri – shahar hunarmandlarining uyushgan tashkiloti tarzida shakllanib,
o„zining maxsus axloq kodeksiga ega bo„lgan javonmardlik ideologiyasidir. Bu ideologiyaning
evolyutsiyasi uzoq va murakkab bo„lganidek, uning mohiyati ham turli oqimlar (axiylik
malomatiya, so„fizmning bahzi tarmoqlari, musulmon etikasi) bilan bog„liq holda yondashishni
1
O‟zbek adabiyoti tarixi, 1-kitob. Toshkent, 1976, 486-bet
2
O‟zbek adabiyoti tarixi, II-kitob. Toshkent, 1977, 289-bet
Dostları ilə paylaş: |