O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

4. Ijtimoiy hulq motivlari va shaxs motivasiyasi. 
Yuqorida biz tanishib chiqqan faoliyat turlari o’z-o’zidan ro’y bermaydi.
Shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy xulqi va o’zini qanday to’tishi, egallagan
mavqyei ham sababsiz, o’z-o’zidan ro’y bermaydi. Faoliyatning amalga oshishi
va shaxs xulq-atvorini tushuntirish uchun psixologiyada «motiv» va
«motivasiya» tushunchalari ishlatiladi.
«Motivasiya» tushunchasi «motiv» tushunchasidan kengroq ma’no va
mazmunga ega. Motivasiya — inson xulq-atvori, uning bog’lanishi, yo’nalishi
va faolligini tushuntirib beruvchi psixologik sabablar majmuini bildiradi. Bu
tushuncha u yoki bu shaxs xulqini tushuntirib berish kerak bo’lganda ishlatiladi,
ya’ni: «nega?», «nima uchun?», «nima maqsadda?», «qanday manfaat
yo’lida?» degan savollarga javob qidirish — motivasiyani qidirish demakdir.
Demak, u xulqning motivasion tasnifini yoritishga olib keladi.
Shaxsning jamiyatda odamlar orasidagi xulqi va o’zini to’tishi sabablarini
o’rganish tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan narsa bo’lib, masalani yoritishning
ikki jihati farqlanadi: a) ichki sabablar, ya’ni hatti-harakat egasining subyektiv
psixologik xususiyatlari nazarda tutiladi (motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar,
mo’ljallar, istaklar, qiziqishlar va hokazolar); b) tashqi sabablar — faoliyatning
tashqi shart-sharoitlari va holatlari. Ya’ni, bular ayni konkret holatlarni kelib
chiqishiga sabab bo’ladigan tashqi stimullardir.
Shaxs xulq-atvorini ichkaridan, ichki psixologik sabablar tufayli
boshqarish odatda shaxsiy dispozisiyalar ham deb ataladi. Ular shaxs
tomonidan anglanishi yoki anglanmasligi ham mumkin. Ya’ni, ba’zan shunday
bo’ladiki, shaxs o’zi amalga oshirgan ishi yoki o’zidagi o’zgarishlarga nisbatan
shakllangan munosabatning haqiqiy sababini o’zi tushunib yetmaydi, «Nega?»
degan savolga «O’zim ham bilmay qoldim, bilmayman», deb javob beradi. Bu
anglanmagan dispozisiyalar yoki ustanovkalar deb ataladi. Agar shaxs biror
kasbga ongli tarzda qiziqib, uning barcha sir-asrorlarini egallash uchun astoydil
harakat qilsa, bunda vaziyat boshqacharoq bo’ladi, ya’ni, dispozisiya
anglangan, ongli hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan motiv — konkretroq tushuncha bo’lib, u shaxsdagi u
yoki bu xulq-atvorga nisbatan turgan moyillik, hozirlikni tushuntirib beruvchi
sababni nazarda tutadi. Mashhur nemis olimi Kurt Levin motivlar muammosi,
ayniqsa, shaxsdagi ijtimoiy xulq motivlari borasida katta keng qamrovli
tadqiqotlar olib borib, shu narsani aniqlaganki, har bir odam o’ziga xos tarzda u
yoki bu vaziyatni idrok qilish va baholashga moyil bo’ladi. Shunisi
ajablanarliki, o’sha bir konkret vaziyat xususidagi turli shaxslarning baholari
ham turlicha bo’ladi. Bundan tashqari, bir shaxsning o’zi ham o’zidagi holat,
kayfiyatga bog’liq holda bir xil vaziyatni alohida hollarda turlicha idrok qilishga
moyil bo’larkan. Shuning uchun ham odamning ayni paytdagi real harakatlarini
o’sha ma’lum sharoitdagi ichki va tashqi stimullarga uning bergan bahosi yoki
reaksiyasi sifatida qaramay, balki unda shunga o’xshash holatlarni idrok

---

35
qilishga ichki bir xozirlik — dispozisiyaning mavjudligi bilan tushuntirish

to’g’riroq bo’ladi. Shu ma’noda shaxs xulqining motivasiyasi turli sharoitlardan
orttirilgan tajribaga tayangan, ongli taxlillar, xattoki, ijtimoiy tajriba
normalarining ta’sirida shakllanadigan sabablar kompleksini o’z ichiga oladi.
Masalan, iqtisodiy oliygoxlarida: «Statistika» nomli kurs bor deylik. Shu
kursni o’zlashtirish va undan sinovdan o’tish ko’pchilikka osonlikcha ro’y
bermaydi. Hali kurs boshlanmasdanoq, yosh talabalarda shu kurs va uning
talablariga nisbatan shunday ustanovka shakllanadiki, albatta, bu kurs qiyin,
uni olib boruvchi o’qituvchi o’ta talabchan, qattiqqo’l va hokazo degan.
Bunday motivasiya mana necha avlod talabalari boshdan kechirayotgan holat.
Endi konkret shaxsning dars jarayoni boshlangan keyingi harakatlari konkret
motivlar bilan izohlanadi va tirishqoq talaba uchun bu fan ham boshqa fanlar
qatori tinimsiz izlanish, o’z vaqtida darslarni tayyorlashni talab qilsa, boshqasi
uchun (dangasaroq talaba uchun) bu darsdan keyin dars yo’q va u qachon shu
semestr tugashini kutib harakat qiladi.
Har qanday motivlarning orqasida shaxsning ehtiyojlari yotadi. Ya’ni,
maqsadli hayotda shaxsda avval u yoki bu ehtiyojlar paydo bo’ladi va aynan
ularning tabiati va zaruratiga bog’liq tarzda xulq motivlari namoyon bo’ladi.
Misol uchun talabaning o’quv faoliyatini olish mumkin. Bilim olish maqsadi
bilim, ilm olish, qiziquvchanlik ehtiyojini paydo qiladi. Bu ehtiyoj
taraqqiyotning ma’lum bir davrida, masalan, bog’cha yoshidan boshlab
qoniqtirila boshlaydi. Bolaga sotib olib berilgan kitoblar, daftar va boshqa
o’quv qurollari, ma’lum ta’lim maskanida tashkil etilgan shart-sharoitlar va u
yerdagi bevosita bilim olishga qaratilgan faoliyatning o’zi, bola uchun motiv
o’rnini bosadi. Yana bir oddiy misol: qo’lingizda kitob bor. Siz hali uni
o’qishni boshlamadingiz. Lekin o’qish istagi bor, shu istakning ortida esa,
o’sha mazmunni bilish va uning tagiga yetish ehtiyoji turadi.
Umuman shaxs ijtimoiy xulqi motivi haqida gap ketganda, uning ikki tomoni
yoki elementi ajratiladi: harakat dasturi va maqsad.  Harakat dasturi maqsadga
erishishing vositalariga aniqlik kiritadi. Shuning uchun ham dasturda nazarda
tutilgan vositalar maqsadga erishishni oqlashi kerak, aks holda dastur xech
narsa bermaydi. Masalan, ba’zi ota-onalar farzandlarini yaxshi tarbiyalash va
undan ideallaridagi shaxs yetishib chiqishini orzu qilib, uning oldiga juda og’ir
tarbiyaviy shartlarni qo’yadilar, bola erkinligi bo’g’iladi, u qat’iy nazorat
muhitida ushlanadi. Oqibatda bola keyinchalik boshqarib bo’lmaydigan,
qaysar, uncha-muncha tashqi ta’sirga berilmaydigan bo’lib qolib, har qanday
boshqa ijtimoiy sharoitda qiynaladigan bo’lib qoladi. Shuning uchun ham motiv
har doim anglangan, extiyojlar muvofiqlashtirilgan va maqsadlar va unga yetish
vositalari aniq bo’lishi kerak. Shundagina ijtimoiy xulq jamiyatga mos bo’ladi.