O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

2. Sezgi va ularning ahamiyati, klassifikasiyasi va qonuniyatlari. 
Tevarak-atrofdagi narsalar haqida, tovushlar va ranglar, hidlar va harorat,
miqdor va boshqa ko’plab narsalar to’g’risida biz sezgi organlari tufayli bilamiz.

Sezgi – bu oddiy psixik jarayon bo’lib, u moddiy olamdagi narsa va

xodisalarning ayrim xususiyatlarini, shuningdek, moddiy qo’zg’atuvchilar
tegishli reseptorlarga bevosita ta’sir etgan taqdirda organizmda hosil bo’ladigan
ichki holatlarga aytiladi. Materiya bizning sezgi organlarimizga ta’sir qilib sezgi
hosil qildiradi.

Sezgi a’zolari axborotni qabul qilib oladi, saralaydi, jamlaydi va miyaga

yetkazib beradi. Miya bunday axborotni benixoya katta va tuganmas oqimini har
daqiqada qabul qilib va qayta ishlab turadi.

Sezgi a’zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan yagona

yo’llaridir. Biz moddaning Hech qanday shaklini, harakatning Hech qanday
shaklini sezgilardan boshqacha yo’l bilan bila olmaymiz. Sezgi a’zolari kishiga
tevarak-atrofdagi olamda mo’ljal olish imkonini beradi. Agar kishi barcha sezgi
a’zolaridan maxrum bo’lib qolsa bormi, u o’zining atrofida nimalar yuz
berayotganini bila olmas, atrofdagi odamlar bilan munosabatga kirisha olmas,
ovqatni qidirib topa olmas, xavf-hatardan qutilib qola olmas edi.

Sezgilar mohiyatiga ko’ra obyektiv olamning subyektiv siymosidir. Lekin

sezgilarning hosil bo’lishi uchun organizm moddiy qo’zg’atuvchining tegishli
ta’siriga berilishi kifoya qilmaydi, balki organizmning o’zi ham qandaydir ish
bajarishi darkor. Bu ish yo faqat ichki jarayonlardan, yoki tashqi harakatlardan
iborat bo’lishi mumkin. Lekin u hamisha bo’lishi shart. Sezgilar muayyan payt
davomida reseptorga ta’sir o’tkazayotgan qo’zg’atuvchining o’ziga xos
quvvatini nerv jarayonlari quvvatiga aylanishi jarayonida hosil bo’ladi.

Sezgi nerv sistemasining u yoki bu qo’zg’atuvchidan ta’sirlanuvchi

reaksiyalari tarzida xosil bo’ladi va har qanday psixik xodisa kabi reflektor
xususiyatiga ega. Qo’zg’atuvchining o’ziga aynan o’xshaydigan analizatorga
ta’siri natijasida hosil bo’ladigan nerv jarayoni sezgining fiziollogik asosi bo’lib
hisoblanadi.

---

101

Analizator uch qismdan tarkib topadi: 1. Tashqi quvvatni nerv jarayoniga
o’tkazadigan maxsus transformator hisoblangan periferik bo’lim (reseptor), 2.
Analizatorning periferik bo’limini markaziy analizator bilan bog’laydigan
yo’llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan
qochuvchi) nervlar, 3. Analizatorning periferik bo’limlaridan keladigan nerv
signallarining qayta ishlanishi sodir bo’ladigan qobiq osti va qobiq (miyaning
o’zi bilan tugaydigan) bo’limlari. Sezgining hosil bo’lishi reflektor yoyi tufayli
bo’ladi.

Aks etish xususiyatiga va reseptorlarning joylashgan o’rniga qarab

sezgilar odatda uch guruhga ajratiladi: 1. Eksterioseptiv sezgilar. Bularga
tashqi muhitdagi narsalar va xodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan va tana
yuzasini sezadigan sezgilar (ko’rish, eshitish, hid bilish, tam bilish, teri-
tuyg’u) kiradi. 2. Tananing ichki a’zolaridagi o’zgarishlarni sezadigan
interioseptiv sezgilar. Bunga organik sezgilar kiradi. 3. Mushaklar va paylardagi
holatni sezadigan prorioseptiv sezgilar. Bunga muskul-harakat sezgisi kiradi.
Ular gavdamizning harakati va holati xaqida axborot beradi.

Eksterioseptorlar o’z navbatida yana ikki guruhga bo’linadi: kontakt va

distant sezgilar. Kontakt sezgilarga teri-tuyg’u va ta’m bilish sezgilari kirsa,
distant sezgilarga ko’rish, eshitish, hid bilish sezgilari kiradi. Hozirgi zamon
fani ma’lumotlariga asoslanib sezgilarni tashqi va ichki sezgilarga bo’lish yetarli
emas. Sezgilarning ba’zi bir turlarini tashqi-ichki deb hisoblasa ham bo’ladi.
Ularga harorat va og’riq, tam bilish va tebranish, mushak-bo’g’in va statik-
harkat sezgilari kiradi.

Sezgilarga xos bir qancha qonuniyatlar mavjuddir. Avvalo sezgining hosil

bo’lishligi uchun qo’zg’atuvchi ma’lum kuchga ega bo’lishi lozim.

Qo’zg’atuvchi ta’sir etishi bilan sezga hosil bo’lmaydi, balki oradan

ma’lum vaqt o’tadi. Bu vaqt 0, 02 sekunddan 0, 1 sekundga tengdir. Xuddi shu
singari, sezgi hosil bo’lgach, ma’lum muddat davom etadi. Davom etish
muddatiga qarab sezgilar qisqa va uzoq muddatli bo’ladi. Sezgilar kuchli va
kuchsiz ham bo’lishi ham mumkin. Bu qo’zg’atuvchi kuchiga bog’liqdir.
Sezgi chegaralarga ham egadir. Uning quyi va yuqori chegarasi
farqlanadi. Sezgirlikni mashq yo’li bilan yoki maxsus morfiy modda ta’sirida
kuchaytirishga sensibilizasiya deyiladi.

Adaptasiya ham sezgiga xos xususiyatdir. Adaptasiya deb sezgi

organlarining tashqi qo’zg’atuvchilarga moslashishiga aytiladi. Adaptasiyaning
uch turi farq kilinadi:
1. Qo’zg’atuvchining uzoq vaqt ta’siri natijasida sezgining yo’qolib qolishi.
2. Kuchli qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgining zaiflashishi.
3. Kuchsiz qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgirlikning ortishi.

Sinesteziya – bu ikki sezgining yaxlit bir sezgi bo’lib qo’shilib ketishi

demakdir.

---

102