O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

4.Xotira. Xotira to’g’risida tushuncha. Xotira jarayonlari va turlari.
Xotira va faoliyat. 
Xotirada esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unutish kabi
asosiy jarayonlar mavjud bo’ladi. Shu jarayonlarning har biri alohida mustaqil
psixik xususiyat hisoblanmaydi. Ular faoliyat davomida shakllanadi va o’sha
faoliyat bilan belgilanadi.

Muayyan bir materialni esda olib qolish hayot faoliyati jarayonida

indiviual tajriba orttirishga bog’liqdir. Esda olib qolingan narsani keyinchalik
faoliyatda qo’llanish uchun uni esga tushirish taqozo etiladi. Muayyan bir
materialning faoliyat doirasidan chiqib qolishi esa uning unutilishiga olib keladi.
Materialni esda saqlash uning shaxs faoliyatidagi ishtirokiga bog’liq bo’ladi.
Chunki har bir muayyan paytda kishining xulq – atvori uning butun hayotiy
tajribasi bilan belgilanadi.

Xotira psixologiyaning eng ko’p o’rganilgan bo’limlaridan biri bo’lib

hisoblanadi. Lekin hozirgi paytda xotiraning qonuniyatlari yanada o’rganilishi
uni fanning tag’in ham muhimroq muammosiga aylantirib qo’ydi.

Xozirgi kunda xotiraning mexanizmlari va qonuniyatlarini o’rganish

buyicha uchta nazariya mavjuddir. Bo’lar psixologik, neyrofiziologik hamda
bioximik nazariyalardir.

Psixologik nazariya. Bu nazariya tarixiy jihatdan eng eski nazariya
bo’lib, u fanda ko’p va turli – tuman nazariyalarning olg’a surilganligi bilan
mashhurdir. Bu nazariyalarni xotira jarayonlarining shakllanganida insonning
faolligi qanday rol o’ynashligi va bunda faollikning mohiyatiga kanday
yondoshuv zarurligi bilan baholash mumkin.

Nazariyaning birinchi guruhi assosiativ nazariya deb yuritiladi. Bu

nazariyaga ko’ra, muayyan psixik hosilalar ongda bir vaqtning o’zida yoki
bevosita birin-ketin paydo bo’lsa, u holda hosilalar o’rtasida assosiativ
boglanishlar tarkib topadi va bu boglanishlarni biron bir qismi takroran paydo
bo’lishi ongda uning barcha elementlari muqarrar ravishda gavdalanishiga olib
keladi. Assosiasiyalar uch turli bo’ladi: o’xshashlik, yondoshlik va qarama –
qarshilik assosiasiyalari.

---

105

Neyrofiziologik nazariyalar. Bu nazariyalar xotiraning mexanizmlari
haqidagi fiziologik nazariyalar bilan bog’liqdir. Bu nazariyaning asosini I. P.
Pavlovning «Oliy nerv faoliyati qonuniyatlari haqida» gi ta’limotining eng
muhim qoidalari tashkil etadi. Bu ta’limotga ko’ra xotiraning nerv – fiziologik
mexanizmini bosh miyada hosil bo’ladigan muvaqqat bog’lanishlar tashkil etadi.
Ana shu bog’lanishlar qanchalik mustahkam bo’lsa, esda olib qolish ham
shunchalik yaxshi bo’ladi. Ana shu muvaqqat bog’lanishlarning qaytadan
jonlanishi esga tushirishga, so’nib, yo’q bo’lib ketishi esa unutishga sabab
bo’ladi.
Bioximik
nazariya.
Hozirgi
kunda
xotiraning
mexanizmlarini
o’rganishning neyrofiziologik usuli bioximik tadqiqotlar darajasiga tobora
yaqinlashib va qo’shilib ketmoqda. Bu usul ushbu fanlarning o’zaro tutashgan
joyida olib borilayotgan ko’plab tadqiqotlarda o’z tasdig’ini topdi.
Bioximik nazariyaning moxiyati quyidagidan iborat. Birinchi bosqichda
(qo’zg’atuvchining bevosita ta’siridan sung) miya xo’jayralarida asl xoliga
qaytuvchi fiziologik o’zgarishlarni keltirib chiqaradigan qisqa muddatli
elektroximik reaksiya yuz beradi. Ikkinchi bosqich birinchi bosqich negizida
yuzaga kelib, aslida u yangi oqsil moddalarning xosil bo’lishi bilan bog’liq
bo’lgan bioximik reaksiyadan iboratdir. Birinchi bosqich sekundlar yoki
minutlar maboynida davom etadi va uni qisqa muddatli esda olib qolishning
fiziologik mexanizmi deb hisoblaydilar. Xo’jayralarda qaytarilmaydigan
o’zgarishlarga olib keladigan ikkinchi bosqich uzoq muddatli xotiraning
mexanizmi hisoblanadi. Bu nazariya tarafdorlari tashqi qo’zg’atuvchilar ta’siri
ostida nerv xo’jayralarida ro’y beradigan o’ziga xos ximiyaviy o’zgarishlarning
izlarini mustahkamlash, esda saqlab qolish va yana qayta esga tushurish
jarayonlari mexanizmlarining asosini tashkil etadi.