O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

Xotira turlari.

Xotiraning esda olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari sodir

bo’ladigan faoliyatining xususiyatlariga bog’liqligi xotiraning har hil turlarini
ajratish uchun umumiy asos bo’lib xizmat qiladi. Bunda xotira uchta mezonga
muvofiq bo’linadi:
1. Psixik faollik xususiyatiga ko’ra harakat, emosional obrazli va so’z-
mantiqli turlariga bo’linadi.
2. Faoliyat maqsadiga ko’ra ixtiyorli va ixtiyorsiz turlarga bo’linadi.
3. Materiallarni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga
ko’ra, qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira turlariga bo’linadi.

Harakat xotirasi – turli hildagi ish-harakatlar va ularning sistemasini esda

olib qolish, esda saqlash, yana qayta esga tushirishdan iboratdir.

Emosional xotira – his – tuyg’uga g’os xotiradir. His – tuyg’ular hamisha

bizga ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotgani, bizning
tevarak – atrofdagi olamga munosabatimiz qanday yo’lga qo’yilganligi haqida
xabar berib turadi. Shuning uchun ham hissiy xotira har bir kishining hayoti va
faoliyatida muhim ahamiyatga egadir.

---

106

Obrazli xotira tasavvurlarni, tabiat va hayot manzaralarini, shuningdek,
tovushlarni, hidlarni, ta’mlarni esda olib qolishdan iborat xotira hisoblanadi. U
ko’rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilishga oid xotiradir.

So’z – mantiq xotira bizning o’y – fikrlarimiz mazmunini tashkil etadi.

Fikrlar esa nutqsiz mavjud bo’la olmaydi, shuning uchun ham ularga oid xotira
ham shunchaki mantiqiy deb emas, balki so’z – mantiq xotira deb ataladi.

Xotirani ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlarga bo’lgan edik. Biron narsani esda

olib qolish yoki eslash uchun maxsus maqsad qo’ymagan holda esda olib qolish
va yana qayta esga tushirish ixtiyorsiz xotira deb ataladi. Oldimizga bironta
maqsad qo’yib esda olib qolganimizda ixtiyoriy xotira bo’ladi.
Uchinchi guruh xotiraga qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ
xotiralar kiradi. Qisqa muddatli xotira materialni ko’p martalab takrorlash va
qayta esga tushirishlar orqali uzoq vaqt esda olib qolinishi bilan ajralib turadigan
uzoq muddatli xotiradan farqli ularoq, bir martagina juda qisqa vaqt maboynida
eslab qolish bilan belgilanadi.
Operativ xotira tushunchasi kishi tomonidan bevosita amalga
oshiralayotgan dolzarb vazifalar, harakatlar, ishlarga xizmat qiladigan mnemik
jarayonlarni anglatadi. Qachonki biz biron murakkab harakatni, misol uchun
arifmetik amalni bajarayotgan bo’lsak, u holda, uni qismlarga bo’laklarga
ajratgan xolda bajaramiz. Bunda ishni bajarish davomida ayrim oraliq natijalarni
«yodimizda» saqlab boramiz.
Esda olib qolishni xotiraning yangi materialni ilgari o’zlashtirilgan
material bilan bog’lash orqali esda saqlab qolinishiga olib keladigan jarayon
sifatida ta’riflash mumkin. Bu shaxs tajribasini yangi bilimlar va xulq-atvor
shakllari bilan boyitishning zarur shartidir. Esda olib qolish hamisha tanlangan
bo’ladi. Sezgi a’zolarimizga ta’sir qiladigan barcha narsalar ham esda olib
kolinavermaydi.
Esda olib qolish qisqa muddatli va uzoq muddatli hamda ixtiyorsiz va
ixtiyoriy turlarga bo’linadi.
Operativ esda olib qolish deb ataladigan eslab qolishni qisqa va uzoq
muddatli eslab qolish o’rtasidagi oraliq darajalaridan biri deb hisoblash mumkin.
Operativ esda olib qolishni kishining odatdagi harakatlariga xizmat qiluvchi
xotira jarayoni deb ta’riflash mumkin. U kishi bajarayotgan harakatning har bir
konkret jarayonida biron natijaga erishish sharoitlaridan biri sifatida yuz beradi.
Uzoq muddatli xotiraga shaxs faoliyatining hayotiy muhim maqsadlariga
erishishda taktik jihatdagina emas, balki strategik jihatdan ahamiyat kasb etgan
axborot kelib turadi. Psixologiyada, yuqoridagilardan tashqari, ixtiyorsiz va
ixtiyoriy esda olib kolish farq kilinadi.
Ixtiyorsiz esda olib qolish – bilish va amaliy harakatlarni amalga
oshirishning maxsuli va shartidir. Bunda esda olib qolish o’z xolicha bizning
maqsadimiz sifatida yuzaga chiqmaganligi sababli beixtiyor esimizda olib
qolingan jamiki narsalar xususida odatda «o’zidan-o’zi esda saqlanib qolgan
ekan» deymiz.
Ixtiyoriy esda olib qolish – maxsus mnemik harakatlar, ya’ni asosiy
maqsadi esda olib qolishdan iborat bo’lgan harakatlar maxsulidir. Maxsus

---

107
o’tkazilgan tadqiqotlar materialni aynan, tula va izchil eslab qolish vazifasining

aniq qilib qo’yilishi ixtiyoroiy esda olib qolishning asosiy shartlaridan biri
ekanligini ko’rsatdi.
Qayta esga tushirish.
O’tmishda idrok qilingan narsalarning, his-tuyg’u, fikr va ish-harakatlarning
ongimizda qaytadan tiklanishiga esga tushurish deyiladi. Esga tushurishning
nerv-fiziologik asosi miya po’stida ilgari xosil bo’lgan nerv bog’lanishlarining
qaytadan qo’zg’alishidir.
Esda tushurish bir necha xil bo’ladi:

tanish.

eslash.

bevosita eslash.


oradan vaqt o’tkazib eslash.


ijtiyorsiz eslash.

ixtiyoriy eslash.
Tanish deb ilgari idrok qilgan narsalarni takror idrok qilganda u narsaning
esga tushishiga aytiladi.
Eslash narsani, uning o’zini shu paytda idrok qilmay turib esga tushurishdir.
Bevosita esga tushurish materialni o’qib chiqish bilanoq, boshqa Hech
narsani o’ylamasdan, shu paytning o’zidayoq esga tushurishdir.
Oradan vaqt o’tkazib  esga tushurishda biror material oradan bir necha kun,
hatto bir necha oy o’tkazib esga tushiriladi.
Biror narsani esga tushurish beixtiyor va ixtiyoriy bo’lishi mumkin.
Ixtiyorsiz esga tushirish deganda kishining o’z oldiga maqsad qo’ymasdan,
irodaviy kuch sarf etmasdan esga tushirishga aytiladi.
Ixtiyoriy esga tushurish biror maqsad bilan esga olinishi kerak bo’lgan
materialni tanlab, ataylab harakat qilib, maxsus esga tushirish demakdir.
Esda saqlash va unutish.
Esda saqlash deyilganda ilgari paydo bo’lgan taassurot, fikr, xis-tuyg’u
va ish-harakatning jonlanib, takrorlanib turishiga moyillik paydo qilishi va
mustahkamlanishini tushinamiz. Shunday mustahkamlanishga sabab nerv
sistemasining plastikligidir.
Biz o’qib olgan material uni esda olib qolgan vaqtda mazmunan va
shaklan qayday bo’lgan bo’lsa, albatda aynan shundayicha saqlanib
turavermaydi. Lekin ayrim formulalar, ta’riflar, ko’paytirish jadvallari,
mashina va telefon nomerlari miyamizda aynan saqlanishi ham mumkin.
Unutish – ilgari esda olib qolgan narsalarimizning ongimizdan qisman yoki
tamoman yo’qolishidir. Unutish qisman va butunlay bo’lsa ham, u qachondir
yana esga tushadi.
Unutushni tamoman salbiy xodisa deb tushunish yaramaydi. Chunki
keraksiz narsalar unutilib, miya bo’shashi ham lozim. Ayniqsa, turli g’am-
g’ussalar tezda unitilmasa, kishini umr bo’yi qiynashi, azoblashi mumkin.
Shunga qaramay, unutishga qarshi kurash olib borish lozim. Buning
uchun materialni tez-tez takrorlab turish, uni turmushga, amaliy faoliyatga

---

108
tadbiq kilib borish, o’rganilayotgan materialni oldingilari bilan bog’lab borish

va boshqa usullarni qo’llash zarur.
Xotira tiplari.
Har kimning o’ziga xos xotira xususiyatlari mavjud. Xotiradagi bu farq
uning kuchida ifodalanadi. Birovda xotira kuchli bo’lsa, boshqa birovda
kuchsizdir.
Xotiraning kuchli yoki kuchsiz bo’lishini biz esda koldirish va unutishning
tezlik darajasiga qarab belgilaymiz. Tez esga olib, juda sekin unutish kuchli
xotiraning belgisi bo’lsa, sekin esda olib qolib, tez unutish kuchsiz xotira
belgisidir. Shunga qarab kishilardagi xotirani to’rt tipga bo’lamiz:

Esda qoldirish

Unitish
Tez

Sekin
Sekin

Sekin
Tez

Tez
Sekin

Tez
Xotirani yana ko’rish, eshitish, harakat degan tiplarga ham ajratish mumkin.
Lekin sof xotira kam uchrab, ko’proq aralash xotira (ko’rish- harakat, ko’rish-
eshitish, harakat-eshitish kabi) xillari uchraydi.
Xotiraning yuqorida sanagan bu tiplari tug’ma, o’zgarmaydigan narsa emas,
balki uni tarbiyalash, o’zgartirish, kuchli xotira qilish mumkin.