O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

Diqqat bir necha xususiyatga ega bo’ladi: 
Dikkatning kulami.
Dikkatning kuchi va barkarorligi.
Diqqatning bo’linishi.
Diqqatning kuchishi.
Diqqatning tebranishi.
Parishonxotirlik.

2- guruh uchun tarqatma material 
2 Sezgi va ularning ahamiyati, klassifikasiyasi va qonuniyatlari.
Tevarak-atrofdagi narsalar hakida, tovushlar va ranglar, xidlar va
xarorat, mikdor va boshqa ko’plab narsalar tugrisida biz sezgi organlari tufayli
bilamiz.

Sezgi – bu oddiy psixik jarayon bo’lib, u moddiy olamdagi narsa va

xodisalarning ayrim xususiyatlarini, shuningdek, moddiy kuzgotuvchilar
tegishli reseptorlarga bevosita ta’sir etgan takdirda organizmda xosil bo’ladigan
ichki xolatlarga aytiladi. Materiya bizning sezgi organlarimizga ta’sir qilib
sezgi xosil kildiradi. Sezgi nerv sistemasining u yoki bu kuzgotuvchidan
ta’sirlanuvchi reaksiyalari tarzida xosil bo’ladi va xar qanday psixik xodisa kabi
reflektor xususiyatiga ega. Qo’zg’atuvchining o’ziga aynan uxshaydigan
analizatorga ta’siri natijasida xosil bo’ladigan nerv jarayoni sezgining fiziollogik
asosi bo’lib hisoblanadi.

Analizator uch kismdan tarkib topadi: 1. Tashki kuvvatni nerv jarayoniga

utkazadigan maxsus transformator hisoblangan periferik bo’lim (reseptor), 2.
Analizatorning periferik bo’limini markaziy analizator bilan bog’laydigan
yo’llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan
kochuvchi) nervlar, 3. Analizatorning periferik bo’limlaridan keladigan nerv
signallarining kayta ishlanishi sodir bo’ladigan kobik osti va kobik (miyaning
uzi bilan tugaydigan) bo’limlari. Sezgining xosil bo’lishi reflektor yoyi tufayli
bo’ladi.
Aks etish xususiyatiga va reseptorlarning joylashgan urniga qarab sezgilar
odatda uch guruxga ajratiladi: 1. Eksterioseptiv sezgilar. Bularga tashki
muxitdagi narsalar va xodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan va tana
yuzasini sezadigan sezgilar (ko’rish, eshitish, xid bilish, tam bilish, teri-tuygu)

---

205
kiradi. 2. Tananing ichki a’zolaridagi uzgarishlarni sezadigan interioseptiv

sezgilar. Bunga organiq sezgilar kiradi. 3. Mushaklar va paylardagi xolatni
sezadigan prorioseptiv sezgilar. Bunga muskul-harakat sezgisi kiradi. Ular
gavdamizning harakati va xolati hakida axborot beradi.

Sezgining turlari.

Eksterioseptorlar uz navbatida yana ikki guruxga bo’linadi: kontakt va
distant sezgilar. Kontakt sezgilarga teri-tuygu va ta’m bilish sezgilari kirsa,
distant sezgilarga ko’rish, eshitish, xid bilish sezgilari kiradi. Hozirgi zamon
fani ma’lumotlariga asoslanib sezgilarni tashki va ichki sezgilarga bo’lish
yetarli emas. Sezgilarning ba’zi bir turlarini tashki-ichki deb hisoblasa ham
bo’ladi. Ularga xarorat va ogrik, tam bilish va tebranish, mushak-bugin va
statik-xarkat sezgilari kiradi.

Sezgilarga xos bir kancha konuniyatlar mavjuddir. Avvalo sezgining

xosil bo’lishligi uchun qo’zg’atuvchi ma’lum kuchga ega bo’lishi lozim.

Sezgi chegaralarga ham egadir. Uning kuyi va yuqori chegarasi

farqlanadi. Sezgirlikni mashk yo’li bilan yoki maxsus morfiy modda ta’sirida
kuchaytirishga sensibilizasiya deyiladi.

Adaptasiya ham sezgiga xos xususiyatdir. Adaptasiya deb sezgi

organlarining tashki qo’zg’atuvchilarga moslashishiga aytiladi. Adaptasiyaning
uch turi farq qilinadi:
1. Qo’zg’atuvchining uzoq vaqt ta’siri natijasida sezgining yuqolib qolishi.
2. Kuchli qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgining zaiflashishi.
3. Kuchsiz qo’zg’atuvchi ta’siri ostida sezgirlikning ortishi.

Sinesteziya – bu ikki sezgining yaxlit bir sezgi bo’lib kushilib ketishi

demakdir.

xarakat va

kinestik
muvozanat
vibratsiya