O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

2. Tafakkur turlari. Muammoli vaziyat va masala yechish. 
Tafakkurning individual xususiyatlari, ya’ni sifatlari deganda uning
mazmundorligi, mustaqilligi, epchilligi, samaradorligi, kengligi, tezligi,
chuqurligi kabilarni tushunamiz.
Tafakkur quyidagi turlarga bo’linadi:
1. Ko’rgazmali – harakat tafakkur.
2. Ko’rgazmali – obrazli tafakkur.
3. Ixtiyorsiz va ixtiyoriy tafakkur.
4. Konkret va abstrakt tafakkur.
5. Ijodiy tafakkur.
Inson tomonidan bevosita idrok qilinayotgan predmetlar emas, balki tasavvur
qilinayotgan obrazlar haqida fikr yuritish ko’rgazmali – obrazli tafakkur
deyiladi.
Bog’cha yoshidagi bolalar ilmiy tushunchalarga ega bo’lmaganligi uchun
bilish faoliyatida asosan ko’rgazmali – obrazlarga suyanib fikr yuritadilar,
mulohaza bildiradilar, hukm chiqaradilar.
Ixtiyorsiz tafakkur deb mantiqiy tafakkur yordamida ko’p vaqtlar
davomida hal qilinmagan aqliy vazifalarning to’satdan, kutilmaganda hal qilinib
qolishi prosessiga aytiladi.
Ixtiyoriy tafakkur jarayoni mulohaza, muhokama, isbotlash, gipoteza
qilish kabi shakllarda kamoyon bo’ladi. Matematika, fizika, ximiya, psixologiya
va boshqa fanlardagi muammo va masalalarni yechish jarayonlari bunga yorqin
misol bo’la oladi.
Abstrakt tafakkur narsalarning moxiyatini aks ettiruvchi va so’zlarda
ifodalovchi tushunchalarga tayanib fikr yuritishdir.

---

123
Fikr yuritilishi lozim bo’lgan narsa va xodisalarni idrok va tasavvur qilish

mumkin bo’lsa, bunday tafakkur konkret tafakkur deyiladi.
Nazariy tafakkur deb xodisalarni izoxlashga faraz qilishga qaratilgan
tafakkur turiga aytiladi.
Voqyelikni o’zgartirish vositasi bilan real narsa va xodisalarni yaratishga
yo’naltirilgan fikr yuritish amaliy tafakkur deyiladi. Amaliy tafakkur «Qanday
qilib?», «Qaysi yo’l bilan?» kabi savollarga javob berish jarayonidir.
Ijodiy tafakkur murakkab bilish faoliyatidan biri bo’lib tadrijiy
ravishda, izchil o’zaro bog’langan jarayonlardan tashkil topadi: dastavval
savollar tug’iladi, vazifa aniqlanadi, masala yechish uchun savollarga javob
qidiriladi. Ijodiy tafakkurning navbatdagi komponentlari quyidagicha aks
ettiriladi: qo’yilgan savollarga javob izlash, masalani yechishga yordam
beradigan yo’llar, usullar, vositalar, qoidalar va ko’nikmalarni kidirish, ularni
tanlash va faoliyatga tadbiq qilish va boshqalar.