O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev
Yüklə 0,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Umumlashtirish
- Tafakkur shakllari.
|
Taqqoslash – shunday bir tafakkur jarayoniki, bu jarayon vositasi bilan
obyektiv dunyodagi narsa va xodisalarning bir – biriga o’xshashligi yoki bir – biridan farqi aniqlanadi. Abstraksiyalash shunday bir tafakkur jarayoniki, bu jarayon yordami bilan moddiy dunyodagi narsa va xodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va xodisalarning muhim bo’lmagan ikkinchi darajali xususityalarini fikran ajratib tashlaymiz. Umumlashtirish deganda psixologiyada narsa va xodisalardagi xossa, belgi, xususiyat, alomatlarni topish va shu umumiylik asosida ularni birlashtirish tushuniladi. 121
qilish konkretlashtirish deyiladi. Bundan tashqari, mavxum tushunchalarni konkret predmetlarga bog’lash ham konkretlashtirish bo’lib hisoblanadi. Fanda narsa va xodisalarning tabiatini ifodalovchi muayyan belgi asosida qilingan fikr yuritishni klassifikasiya deb atash qabul qilingan. Klassifikasiya qilishning yakuni sistemalashtirish bo’lib hisoblanadi. Sistemalashtirishga kutubxonadagi kitoblarning joylanishi misol bo’la oladi. Masalan, kutubxonada pedagogikaga oid adabiyotlar bir tomonda, psixologiyaga oidlari yana bir tomonda joylashgan bo’ladi. Sistemalashtirish inson ishini osonlashtiradi. Natijada kishi nimani qayerdan izlashni biladi. Turmushda har qadamda sistemalashtirishni ko’rishimiz mumkin. Tafakkur shakllari. Tafakkur shakllariga hukm, tushuncha va xulosa chiqarish kiradi. Narsa va xodisalarning belgi va xususiyatlari xaqida tasdiqlab yoki inkor qilib aytilgan fikr hukm deb aytiladi. Masalan, bahorda daraxtlar barg yozadi. Borlikdagi narsalar, xodisalar va voqyelikning miqdoriga, ularning biror hukmda aks etishi va aloqa hamda munosabatlariga qarab ular quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi hukm. 2. Yakka, jo’z’iy va umumiy hukm. 3. Shartli, ayiruvchi va qat’iy hukm. 4. Taxminiy hukm. Narsa bilan belgining aloqasi aks etgan hukm tasdiqlovchi hukm deyiladi. Masalan, Alisher Navoiy buyuk o’zbek shoiri, mutafakkiri. Narsa bilan belgi o’rtasidagi bog’lanish yo’qligini ifodalovchi hukm inkor hukm deb ataladi. Masalan, O’zbekistonda paxta ekilmaydi. Samarqandda oliy maktablar yo’q kabi. Yakka narsa haqidagi hukm yakka hukm deyiladi. Masalan, Toshkent – O’zbekistonning poytaxti. Agar hukmimiz bir guruh narsalarning ba’zilariga taaluqli bo’lsa uni jo’z’iy hukm deyiladi. Masalan, bugun ba’zi talabalar darsga kech qoldilar. Bordiyu bizning hukmimiz bir guruh narsalarning barchasiga taaluqli bo’lsa umumiy hukm deyiladi. Masalan, O’zbekiston fuqarolari tinchlik uchun kurashmoqdalar. Xulosa chiqarish deb bir necha hukmlardan alohida hukm keltirib chiqarishga aytiladi. Masalan, Barcha sayyoralar harakat qiladi. Yer – sayyora. Demak, Yer ham harakat qiladi. Xulosa chiqarish uch turli bo’ladi: induktiv, deduktiv va analogik. Induktiv xulosa chiqarish deb bir necha yakka hukmlardan umumiy hukm keltirib chiqarishga aytiladi. Masalan, Temir elektr tokini o’tkazadi. Mis elektr tokini o’tkazadi. Qo’rg’oshin elektr tokini o’tkazadi. Bo’lar metallardir. Demak, metallar elektr tokini o’tkazadi. Deduktiv xulosa chiqarish deb umumiy hukmdan yakka yoki jo’z’iy hukm keltirib chiqarishga aytiladi. Masalan, Daraxtlar bahorda gullaydi. O’rik – daraxt. Demak, o’rik bahorda gullaydi. Analogik xulosa chiqarish deb predmetning o’xshash belgilariga qarab xulosa chiqarishga aytiladi. Tushuncha 122
ko’prik, koinot, daraxt kabilar tushunchalardir. Tushunchalar odatda konkret va abstrakt bo’ladi. Konkret tushunchalarga parta, doska, shkaf, mel, deraza kabilar kirsa, abstrakt tushunchalarga esa muxabbat, baxt, go’zallik, uzunlik, balandlik, kenglik, harakat kabilar kiradi. Tushunchalar ko’lami jihatdan uch to’rga bo’linadi: yakka tushunchalar, umumiy tushunchalar va to’planma tushunchalar. Yakka tushuncha deb yakka predmet yoki xodisa xaqidagi tushunchaga aytiladi. Masalan, Alisher Navoiy, Qo’qon, Sirdaryo, Sobir Rahimov kabilar. Umumiy tushuncha deb bir jinsda bo’lgan narsa va xodisalar to’plami haqida yaxlit fikr yuritishga aytiladi. Masalan, kitob, maktab, student, o’spirin, yulduz va boshqalar. Tuplanma tushuncha deb bir xil narsalarning to’plamiga aytiladi. Masalan, kutubxona, paxtazor, yig’ilish kabilar. Fikr yuritishda tushuncha bilan so’z o’zaro bog’langan holda namoyon bo’ladi. Bir tomondan, so’z yordamisiz tushuncha vujudga kelmaydi, ikinchi tomondan so’z tushunchaning moddiy asosi va funksiyasini bajaradi. Tushunchalar bir yoki undan ortiq so’zlardan xosil bo’lishi mumkin. Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|