O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

UO‘  616.8-091(075)

B  52.5 722

ISBN 978-9943-13-318-1           

  © «IQTISOD-MOLIYA», 2012

ISBN 978-9943-13-463-8  

 © «IQTISOD-MOLIYA», 2013

ISBN 978-9943-13-515-4 

   © «IQTISOD-MOLIYA», 2014

UO‘  616.8-091(075)

B  52.5 722

   A 

98

---

3

KIRISH

Anatomiya, fiziologiya va patalogiya tibbiyot xodimlarini na-

zariy va amaliy tomondan tayyorlovchi asosiy fanlardan biri bo‘lib 

hisoblanadi. Odam anatomiya si  – odam organizmining taroqqiyo-

ti, shakli va tuzilishini o‘rganadi. Bun  da, yoshga qarab o‘zgarish, 

jinsiy va shaxsiy o‘zgarishlarni hisob ga olish kerak. Bolalik, ba-

log‘at, hatto, o‘smirlik davr larida ham a’zolar o‘sib, to‘ qima ele-

mentlari ta komillashayotgan bo‘ladi. Kattalarda ham yashash sha-

roiti va tash qi muhit ta’siriga mos ravishda a’zolarda o‘zgarishlar 

sodir bo‘ladi. Odam organizmi bir butun tizim bo‘lib, unung bar-

cha qism lari o‘zaro va tashqi muhit bilan bog‘langan.

Odam organizmining tuzilishini, unung alohida a’zolarining 

qism lari, shakli, ko‘rinishi va ularning o‘zaro munosabatini oddiy 

ko‘z bilan makroskopik anatomiya o‘rganadi.

Mikroskopik anatomiya esa a’zolarning nozik tuzilishini, tarki-

biy ele mentlarini mikroskop yordamida o‘rganadi.

Anatomiya fani rivojlanishining dastlabki davrlarida, o‘likni 

yorgan vaqtda o‘rganilgan odam tanasi a’zolarini faqat tasvirlab 

berilgani uchun tasviriy anatomiya termini paydo bo‘lgan.

Sistematik anatomiya odam organizmini tizimlarga bo‘lib 

(suyak, mushak, ovqat hazm qilish va boshqalar) o‘rgangani uchun 

u mo‘ tadil anatomiya deb ham ataladi.

Topografik anatomiya odam gavdasini sohalar bo‘yicha, a’zo-

larning joylashishini, ularning o‘zaro va skelet bilan munosabati-

ni o‘rganadi.

Odam organizmining tug‘ilishgacha bo‘lgan davrdagi (prenatal 

davr) rivojlanishi va o‘sishini embriologiya, tug‘ilgandan keyin  gi 

davr ni (post natal davr) yoshli anatomiya o‘rganadi.

Odam tanasi tuzilishini uning faoliyatiga bog‘lab o‘rganadigan 

hozirgi davr anatomiyasi funksional anatomiya deb ataladi.

Gistologiya organizm to‘qimalarini ularning faoliyatiga bog‘lab, 

moddalar almashinuvi va tarkibiy elementlarini to hujayra ichi tar-

kibigacha o‘zaro munosabatini o‘rganadi.

Fiziologiya bir butun tirik organizmni, uning a’zolarini, hu-

jayra va hujayraning tarkibiy elementlarini hayot faoliyati jara-

yonlarini, shuning dek, faoliyatlarning taroqqiyoti, ularning o‘z-

aro aloqasi va tashqi muhit ning turli sharoitlarida va organizm-

ning turli holatlaridagi faoliyatini o‘rganadi.

---

4

Fiziologiya umumiy va xususiy qismlarga bo‘linadi. Umumiy 

fiziologiya  barcha tirik organizmlarga xos bo‘lgan asosiy hayot 

jarayonlarini, jonli materiyani atrof-muhit ta’siriga reaksiyalari-

ni umu 

miy qonuniyatlarini o‘rganadi. Umumiy fiziologiyaning 

hujayra lar fiziologiyasini o‘rganadigan qismi – sitofiziologiya deb 

ataladi. Har xil turlar organizmining taroqqiyotini yoki bir tur-

ning shaxsiy rivojla nish jarayoni xususiyatlarini o‘rganuvchi fan – 

qiyosiy fiziolo giya ajrati ladi. Qiyosiy (evolyu tsion) fiziologiyaning 

vazifasi ayrim tur lar shaxsiy fao liyatlari taroqqiyoti qonuniyatla-

rini o‘rganishdir.

Umumiy va qiyosiy fiziologiya bilan bir qatorda fiziologiya-

ning ayrim qismlari: mehnat, ovqatlanish, jismoniy mashqlar va 

sport, yosh li fiziologiya bo‘limlari ham mavjud. Fiziologiya tib-

biyotning barcha mutaxassisliklari bilan yaqin bog‘langan bo‘lib, 

uning yutuq lari o‘z navbatida fiziologik izlanishlar uchun material 

yetkazib beruv chi tibbiyot amaliyotida keng qo‘llaniladi.

Fiziologiya eksperimental fan. Fiziologik laboratoriyalarda fi-

zik, kim yoviy va texnik usullarning qo‘lanilishi organizmda bo‘lib 

o‘tayot gan murakkab jarayonlar haqida ma’lumotlar olishga imkon 

beradi. Fiziologik tajribalarning usullari turlicha. Ularga ta’sir-

lash, ekstrepatsiya, trans 

plantatsiya, biotoklarni ro‘yxatga olish, 

denervatsiya va fistula usullari kiradi.

Patologiya grekcha «pathos» – «kasallik», «logos» – «ilm» so‘zlari-

dan olingan bo‘lib, kasallikning asosini va kelib chiqishini o‘rganuv-

chi fan. Umumiy va xususiy patologiya tafovut qilinadi. 

Umumiy patologiya kasallik va patologik jarayonlarni rivojla-

nish qonuniyatlarini: ularning sababi (etiologiya), mexaniz mi (pa-

to genez), kechishi va oqibatini o‘rganadi. Umumiy patologiya-

ni o‘rganish turli kasallikni rivojlanish qonuniyatlarini, ularning 

irsiyat ga va immunitetning holatiga bog‘liqligini tushunishga asos 

soladi. 

Xususiy patologiya kasalliklar tasnifini, ayrim kasalliklarni 

rivoj lanish qonuniyatlari, ularning asorati va oqibatini o‘rganadi.

Patologiya patologik fiziologiya va patologik anatomiyaga 

bo‘li nadi. Patologik fiziologiya, fiziologik usullardan foydalan-

gan holda kasal organizmdagi funksional o‘zgarishlarni o‘rgana-

di, patologik jarayonlarning kelib chiqish, paydo bo‘lish, kechish 

va oqibatlarining umumiy qonuniyatlarini belgilaydi.

Patologik fiziologiyaning usullari.  Butun organizmning, shu-

---

5

ning dek, uning ayrim tizimlari va a’zolari faoliyatining kasallik 

holatida buzilishini kasal odamda o‘rganiladi. Klinik kuzatishlar, 

a’zolar va tizimlar faoliyatini turli kasalliklar vaqtida tekshirish 

har qaysi ka sallikka xos bo‘lgan funksional buzilishlarni belgilab 

beradi.

Patologik anatomiya kasallik vaqtida va sog‘aygandan so‘ng or-

ga nizmda vujudga keluvchi to‘qima va a’zolar tuzilishining o‘zga-

rishlarini, shuningdek, kasallikning rivojlanish qonuniyatlarini 

o‘rganadi.

Patologik fiziologiya va patologik anatomiyada yoshga aloqa dor 

patologiya katta ahamiyatga ega, chunki u bir xil kasallikning ni-

ma uchun bolalarda, kattalarda va qariyalarda turlicha kechishi ni 

aniq lashga yordam beradi. Patologiyaning bu qismiga so‘nggi bir-

necha o‘n yillar mobaynida ko‘p e’tibor berilmoqda. Qariyalar pa-

tologiyasi – gerontologiya maxsus fan sifatida ajratilgan.