O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.2. Ekologik konsepsiya monitoringi 1. Ekologik monitoring (EM) – ekologik ta’lim tizimining bir qismi bo‘lib, asosan ekologik bilimlar va tushunchalarning, dunyoqarashning amaliy ishlar asosida shakllanishiga, o‘zi yashab turgan joydagi tabiat o‘zgarishlarini uzluksiz ravishda kuzatib borishga aytiladi. 2. EM ning maqsadi quyidagicha: • o‘sib borayotgan yosh avlodda amaliy ishlar orqali ekologik bilim va madaniyatni shakllantirish; • ma’lum hududdagi ekologik ahvolni umumiy kuzatishga erishish. Ko‘pincha maxsus tashkilotlarning hamma joylarda tekshirish yoki kuzatuvlar olib borishga imkoni bo‘lmaydi, shuning uchun ushbu kuzatuvlarning ahamiyati katta. 3. EM ning xuquqiy mavqei yoki darajasi, aholining ekologik kompleks maqsadli ta’lim haqidagi dasturiga, EMning nizomiga, Tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi va ushbu hududda qabul qilingan boshqa hujjatlar asosida belgilanadi. Hududni o‘rganish bo‘yicha olib borilayotgan kuzatishlar monitoringiga maktab ekologik monitoringi qo‘shimcha tizim bo‘lib kiradi. Chunki talabalar kelajakda maktablarda ekologiya fani o‘qituvchisi bo‘lishlari mumkin. 4. Monitoring butun hudud bo‘yicha yagona bir dastur asosida, bir xil o‘rganiladigan obyekt nazorati, bir uslubdagi kuzatishlar, nazorat qilinadigan hududda o‘lchash va hisobot topshirish birdek bo‘ladi. Ammo qishloq va shahar maktablarida joy katta-kichikligidan kelib chiqib, ayrim ko‘rsatkichlar biroz boshqa bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda ekologik ta’lim oladigan muassasalarda maktab ekomonitoringi olib boriladi. 5. Maktab ekologik monitoringi ikki yo‘nalishda bo‘ladi: 120 • maktab joylashgan kichik hududdagi barcha landshaft va geografik joylashuvni monitoring qilib chiqiladi, bunda albatta aholi yashaydigan ijtimoiy va gigienik inshootlar ham hisobga olinadi; • ushbu hududning asosiy deb hisoblangan ayrim joylarida tabiiy va antropogen omillarni hisobga olgan holda bioindikasion, fenologik hamda fizik-kimyoviy nazorat o‘tkaziladi. 6. Ekologik monitoring aslida tabiiy muhit, ekotizim va boshqa hodisalarni bir muddatda o‘rganilgan izlanishlar asoslamaydi, balki alohida ajratib olingan joylarda bir necha yillar davomida olib borilgan ko‘p yillik ishlarni taqqoslash natijasiga amal qilgan holda olib boriladi. Ekologik monitoring izlanishlari Qadimgi Rimda ma’lum bo‘lgan “Nima? Qaerda ? Qachon” formulasi asosida olib boriladi. 7. Olib boriladigan ekologik monitoringlar eng avvalo, hamma uchun qulay bo‘lishi yoki uni hamma bajara olishi kerak, unda feno- logik, geoindikatsion, bioindikatsion uslublar orqali atrof-muhitda yuz bergan suv, tuproq va havoning ifloslanishi natijasida o‘zgarishlarni o‘lchab hamda aniqlay olishi kerak. 8. Ekologik monitoringni geografik asosda ham olib borish mumkin, bunda ekologik omillarning tabiatdagi o‘zgarishlarga ta’siri va o‘zgartirilgan landshaftlarni kartografiya usuli bilan ta’riflash hamda ekologik ta’sirlardan zararlangan yerlarni baholash ishlari to‘rt darajali shkala asosida olib boriladi: a) ekologik baholash; b) tavakkal, jur’at; d) krizis yoki inqiroz; e) qiyinchiliklar. Baholash ishlari quyidagicha bo‘ladi: • tajriba olib boriladigan hududni ekologik birlik yoki talablar asosida tanlab olish. Ushbu maydon o‘quv ishlari olib boriladigan manzil yaqinida bo‘lishi kerak. 10. O‘quv muassasasi joylashgan hudud monitoringida yashash sharoitlari ko‘rsatkichlari va o‘quvchilarning sog‘lig‘i, kasallanish sabablari o‘rganilib boriladi. 11. Monitoring olib borilayotgan joydagi bir necha maydonda fitotsenoz, tuproqning tipi va mexanik tarkibi, fizikaviy-kimyoviy tarkibi aniqlanadi. Olib boriladigan biodiagnostika ishlari o‘sha joydagi o‘simliklar, hayvonlar va tuproqdagi mikrobiologik aktiv jarayonni hisobga olgan holda o‘tkaziladi. 121 12. Hududga antropogen omillarning ta’siri ikkiga bo‘lib o‘rganiladi: tajriba maydoni antropogen omillarning ta’siri kuchli bo‘lgan va nazorat maydoni ekologik toza maydondir. Tajriba olib boriladigan hududlar joylashish, tuproq tipi, o‘sadigan o‘simliklari va boshqa ko‘rsatkichlari bilan bir-biriga o‘xshash bo‘lishi kerak. 13. Hududdagi havo atmosferasining ifloslanish darajasi daraxtlar bargidagi changlar terak va qarag‘ay (sosna), qor qatlamidan olingan tahlillar natijasi, kislotali yog‘inlar miqdori, jamoat transportlari tashlanmalari va boshqalar asosida olib boriladi. 14. Suv havzalaridagi ichimlik suvlarining diagnostikasi bioindi- katsion, organoleptik va fizik-kimyoviy usullar yordamida olib boriladi. 15. Kuzatishlar natijasida olingan ekologik ma’lumotlar har yili mazkur hududning ekologik pasportiga yozib boriladi, har bir joyning ekologik pasporti bu boradagi jonkuyar tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘ladi. 16. Ekologik monitoring olib borayotgan tashkilotlar o‘rtasida o‘zaro ekologik izlanishlarning natijalari, pedagogik tajribalar, uslubiy qo‘llanmalar bilan ta’minlanganlik va umuman qilinayotgan ishlar samarali bo‘lishi uchun informasion aloqalar o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Aloqa o‘rnatilsa, birmuncha qulayliklarga erishiladi. 17. Monitoringdan olingan ma’lumotlar maktablar, laboratoriyalar, oliy ta’lim kafedralari, ekologik markazlarda qayta ishlash natijasida xulosalarni umumlashtirish ko‘rsatkichlaridan kelib chiqadi. 18. Ekologik monitoringni olib borish va uni o‘tkazish uchun mas’uliyat o‘sha hududdagi ta’lim boshqarmasi va tabiatni himoya qiluvchi tashkilotlar zimmasida bo‘ladi. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|