O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Ekomonitoring strukturasini tashkil qilish
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.3. Ekomonitoring strukturasini tashkil qilish
Ekologik monitoring bo‘yicha ilmiy ishlar o‘rta maktablarda, liseylarda, madaniyat saroylarida, mehribonlik uylarida, ekologo-biolo- gik markazlarda, oliy ta’lim muassasalarida, laboratoriyalarda lokal tarzda (alohida-alohida) olib boriladi. Kuzatuvlar hamma uchastkalarda bitta dastur asosida, bir vaqtning o‘zida boshlanishi lozim, o‘qituvchilar tabiatni kuzatish bo‘yicha barcha ishlarga rahbarlik qilishadi, to‘plan- gan ma’lumotlarni yig‘ib, birinchi marta qayta ishlab, hudud ekomoni- toringida foydalanish uchun saqlashga kompyuterga kiritib qo‘yadilar. 122 Olib borilayotgan ilmiy ishlar dasturlari har bir kuzatuv olib bori- layotgan qatnashchilarning yoshidan kelib chiqib tuziladi. Olib borila- digan ish hajmiga va uslubiga qarab kuzatuvchilar jalb qilinadi, fenologik kuzatuvlarga yoshi kichik bolalar jalb qilinsa, bioindikatsion va fizik-kimyoviy izlanishlarga yoshi kattaroq qatnashuvchilar tortiladi. Ilmiy ishlarga maktab bolalarning bir dastur asosida jalb qilinishining yaxshi tomoni shundaki, birinchidan: bolalar sinfdan sinfga o‘tganda ham olib borayotgan kuzatuvlari dastur asosida bo‘lib, bolada tushuncha shakllanib boradi, bundan tashqari, bolalar bir necha yil davomida kuzatuv o‘tkazib, tabiat sohasida ma’lum bir fikr va tushunchaga ega bo‘ladilar; ikkinchidan: o‘z o‘lkasi, undagi hayvonlar, o‘simliklar, hasha- rotlar va ularning foyda va zarari haqida bilib oladilar; uchinchidan: olingan ma’lumotlar o‘sha hudud haqida bo‘lganligi uchun, tabiatni muhofaza qilish organlari xodimlari va qolaversa, kelajakda etishib chiqadigan yosh ekologlarning shakllanishi uchun ta’lim o‘chog‘i vazifasini o‘taydi. Ekomonitoring bo‘yicha olib boriladigan ishlarni biologik va kimyo yo‘nalishlari bo‘yicha biologiya yoki kimyo o‘qituvchisi, geografiya bo‘yicha esa geografiya o‘qituvchisi olib boradi. O‘quv jarayonida olib boriladigan maktab ekomonitoring usullari quyidagicha bo‘ladi: amaliy yoki laboratoriya darslari, fakultativ va amaliyotlar tarzida bo‘lishi mumkin. Darsdan tashqari faoliyatga – to‘garaklar, ilmiy kuzatuv guruhlari, amaliyotlar, yozgi ekologik lager- lar, ekskursiyalar, ekspeditsiyalar, turli tanlovlar va olimpiadalar kiradi. Monitoring qatnashchilari tomonidan o‘rganiladigan obyektlarda doimo kuzatish ishlari olib borilishi kerak, bular ma’lum hududda havo haroratining borishi, biron bir o‘simlikning o‘sishi, oqib kelayotgan suv hajmining o‘zgarishi yoki boshqalar haqidagi ma’lumotlar bo‘lib, ular to‘planadi, birinchi marta ishlab chiqiladi va saqlashga qo‘yiladi. Olingan ma’lumotlar avval o‘sha joydagi ekologik sovet a’zolari tomo- nidan, keyinchalik tuman, so‘ngra viloyat ilmiy-amaliy konferen- siyalarida muhokama qilinadi. Ekologik kuzatish olib boriladigan barcha tashkilotlarda albatta ekologik sovet bo‘lishi kerak, sovet rahbari ekologiya, biologiya, kimyo yoki geografiya o‘qituvchisi bo‘lsa, ushbu ishlarning borishida foyda ko‘proq bo‘ladi. 123 Olingan ma’lumotlar asosida o‘sha joyning pasporti tuzib chiqiladi, ekopasport bir yilda ikki dona chop qilinadi. Yozilgan birinchi hisobot maktab yoki oliy ta’lim muassasasi joylashgan hududning barcha ekologik holatini aks ettirishi kerak. Keyingi yozilgan ekologik hisobotlarda taqqoslash mumkin bo‘lgan nazorat ko‘rsatkichlar hisoblanadi, agarda farqlar bo‘lsa, ular doimo qayd qilib borilishi va ko‘rsatilishi kerak. Mabodo keyingi kuzatuvlarda o‘zgarishlar bo‘lmasa ham, albatta yozuvlar qayd qilib boriladi. Tabiiy atrof-muhit va ta’lim muassasalari joylashgan hududlarni kuzatish bo‘yicha olingan ma’lumotlar uzluksiz ravishda ekopasportga qayd qilib borilishi insonlarning o‘zlari yashayotgan joylarida nima o‘zgarishlar yuz berayotganligini kuzatish imkonini beradi, demak, shu jarayonda nima ishlar qilish mumkinligini belgilab olish mumkin. Olingan hisobotning bir donasi o‘sha joyda qoldirilib, ikkinchisi yuqori tashkilotlarga yuboriladi. Maktabdagi ekologik monitoring boshlig‘i ekopasport bo‘yicha yig‘ilgan ma’lumotlarni to‘plab, eko- biologik markazlarga yuboradi, u erda barcha ma’lumotlar tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. To‘plangan ma’lumotlar oliy ta’limdagi ekologiya kafedrasi boshlig‘i rahbarligida kompyuterga kiritilib, tahlil qilinadi, har bir hududning iqlimi va u yerda yashovchi tirik organizmlaridan kelib chiqib, guruhlarga ajratiladi, keyinchalik ushbu ma’lumotlar asosida hisobotlar yoziladi, kartalar, sxemalar, diagrammalar chiziladi. Ma’lumotlar tayyor bo‘lgandan so‘ng, monitoring kuzatishlar natijasi sifatida internetga kiritiladi, kompleks monitoring kuzatishlarini olib boruvchi markazga va o‘qituvchilar malakasini oshiruvchi institutga, u yerdan tuman va viloyat ta’lim boshqarmalariga yuborilib, ushbu ma’lumotlardan, keyingi ta’lim berish jarayonlarida foydalaniladi. Ekomonitoringda to‘plangan ma’lumotlarni butun viloyat bo‘yicha ilmiy jihatdan tahlil qilib chiqilgandan so‘ng, umumlashtirib, tabiatni muhofaza qiluvchi yuqori davlat organlari xodimlariga yetkaziladi. Shunday ma’lumotlar butun respublika bo‘yicha to‘planib o‘rganilgan- dan so‘ng, Davlat bo‘yicha yagona ekologik monitoring tizimi ishlab chiqiladi. Ta’lim muassasalarida ekologik monitoringni ishlab chiqish tizimi sxemasi quyidagicha bo‘lishi mumkin: |