O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dinamik belgilariga ko‘ra ekologik baholash
|
11.5. Kuzatish olib borish usullari
Kuzatish olib boriladigan mikrorayon hududida avval foydala- nishga yaroqsiz holga kelib qolgan yer maydonlari, ichishga yaroqsiz suvlar hududi belgilab olinadi. Ular hududi maxsus to‘rlar, belgilar yordamida aniqlab olinib, keyin umumiy yer maydoniga nisbatan foizda hisoblab chiqiladi: • ekin ekiladigan maydonning yaroqsiz holga kelishi, biotsenoz- ning buzilishi; • yaylovlarning foydalanishga yaroqsizligi, umumiy yaylovga nis- batan; • ichimlik suvlarining ifloslanganligi, ichishga yaroqsizligi; • aholi yashaydigan joylarning umumiy yer maydonidan necha foiz yerni band qilib turganligi. Statistik belgilariga qarab ekologik baholash Ma’lum mikrorayonning ekologik yomonlashgan qismi ajratib olingan bo‘ladi. Ushbu bo‘lak statistik belgilardan biri hisoblanadi. Ekologik baholash – yaroqsiz yerlarda to‘rt sinfga bo‘linib baholanadi: a) umumiy maydonning 5% i yaroqsiz bo‘lsa, bunday yerlar eko- logik yaroqli hisoblanadi; 127 b) umumiy maydonning 5 dan 20% gacha qismi yomonlashgan bo‘lsa, ekologik buzilish boshlandi deb hisoblash mumkin; d) umumiy maydonning 20 dan 50% gacha qismi yomonlashgan bo‘lsa, ekologik krizis boshlandi deb hisoblash mumkin; e) umumiy maydonning 50% dan ziyod qismi yomonlashgan bo‘l- sa, to‘liq ekologik buzilgan deb hisoblanadi. Yerdan foydalanishning ekologik buzilish foizi doimo joyning ekologik pasportiga yozib boriladi. Dinamik belgilariga ko‘ra ekologik baholash Statistik belgilariga qarab kuzatuv olib borilayotgan hududni umumiy baholash natijasida o‘sha joyning aniq bir tushunchasi paydo bo‘ladi, aniq bir surati ko‘z oldimizda gavdalanadi. Ma’lum bir joyda- yillar davomida uzluksiz kuzatish olib borish yerdan foydalanishda yoki boshqa biron bir ekologik o‘zgarish yuz berayotganini darhol bilib olishga va bu o‘zgarishlarning nechog‘lik tezlashayotganligini baholashga imkon beradi. Ma’lum hududda o‘zgarishlar yuz berganini umumiy ekologik baholash (foizda) dinamik belgilariga qarab baholash hisoblanadi. Ma’lum yer maydonida ahvolning yomonlashib borishining ko‘payishi va tuproqdagi ekologik ahvolning buzilishini to‘rt sinfga bo‘lib o‘rganamiz: a) ahvolning buzilish tezligi bir yilda 0,5% dan kam bo‘lsa – ekologik me’yor buzilmagan; b) ahvolning buzilish tezligi bir yilda 0,5% dan 2% gacha bo‘lsa – ekologik me’yor buzila boshlangan; d) ahvolning buzilish tezligi bir yilda 2 % dan 4% gacha bo‘lsa – ekologik krizis boshlangan; e) ahvolning buzilish tezligi bir yilda 4% dan ko‘p bo‘lsa – ekolo- gik me’yor mutlaq buzilgan. Kuzatishlar o‘tkaziladigan joy barcha ekologik holatlarni o‘zida mujassamlashtirgan, dala kuzatishlarini olib borishga qulay nuqta bo‘lishi kerak. Ushbu joy biotaning holatini, tuproqni, oqar suvlarning ayrim qismini, ekotizimni va tabiiy manzaralarni kuzatishga qulay joy bo‘lishi kerak. Joyni tanlash usullari. Tanlab olingan hamda qulay deb hisob- langan joy, ushbu mikrorayon hududida eng ma’qul joy bo‘lishi kerak. 128 Tanlab olingan joyda kuzatuvlar ikki joyda, ya’ni tajriba maydoni va nazorat maydonida olib boriladi. Olib boriladigan kuzatuvlar har ikkala tajriba maydonida bir paytda, bir kunda, bir xil sharoitda borishi, hatto tuproqni ifloslan- tiruvchi manbalar ham bir xil bo‘lishi kerak. Tajriba maydoni uchun daryo vohasi tanlangan bo‘lsa, nazorat maydoni ham shu yerda bo‘lishi lozim, agarda kuzatishlar tog‘ yonbag‘ridan tanlangan bo‘lsa, nazorat maydoni uchun undan sal pastroq joy tanlab olinadi. Har ikkala maydonda tuproq tipi, o‘simliklar qoplami, daraxt- larning yoshi, biotsenoz va boshqalar juda o‘xshash bo‘lishi to‘g‘ri ma’lumotlar olishga imkon beradi. Tajriba maydonining hajmi olib boriladigan kuzatuvlarning vazifasi bilan bog‘liq bo‘ladi, monitoring olib boriladigan maydonlar o‘rmonzorlarda tanlab olinsa, hajmi 25x25m, tekis joylarda 10x10m qilib olinsa, yetarli bo‘ladi. Ammo aniq kuzatuvlar uchun ushbu tanlab olingan maydon ichidan yana kichik uch maydon ajratib olinadi. Ularning hajmi 1x1 yoki 0,25m 2 hajmdagi 8-10 tagacha kichik maydoncha bo‘lishi mumkin. Kuzatish olib boriladigan hududda bir necha maydoncha aniqlanib, bir qator kuzatishlarni olib borish belgilab olinadi. Har bir kuzatuv aniq belgilangan reja asosida olib boriladi. Kuzatuv olib boriladigan maydon to‘rtburchak yoki uchburchak shaklida belgilab olinadi va har bir uchastkaga tartib raqami beriladi. Belgi va xususiyatlar, o‘z navbatida, hudud ekopasportiga qayd qilib boriladi. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|