O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Mavzu xulosasi. Tuproq kesimini yozib bo‘lgandan keyin, albatta 
tuproqning to‘liq nomi yoziladi, bu erda tuproq tipi, mexanik tarkibi, 
tuproq hosil qiluvchi jinslar e’tiborga olinib, tuproqning nomi aniq-
lanadi, masalan, o‘tloq-botqoq tuproq va hokazo. Tuproqning 
xususiyatlari aniqlanayotganda eroziyaga uchragan tuproqlar haqida 
ham ma’lumotlar olish mumkin. Respublikaning ko‘pgina agrotsenoz-
larida suv, shamol eroziyasiga uchragan tuproqlar ko‘p kuzatiladi, 
eroziyaga uchragan tuproqlar ham bir necha turga bo‘linadi: sal 
eroziyaga uchrash, o‘rtacha, kuchli, o‘ta kuchli eroziyalanish uchraydi. 
Tuproqni eroziyalanishdan saqlash bosh vazifadir. 
 
 
 
 

---

129 
Nazorat savollari 
 
1. Tuproq monitoringi usullarini sanang. 
2. Ekologik monitoring olib boriladigan joyni tanlash va uning 
ta’rifi. 
3. Mikroiqlim va uning ahamiyati. 
4. Tuproqni o‘rganish ishlari. 
5. Joyning monitoringini olib borish rejasi (kartasi). 
6. Kuzatish olib borish usullari. 
7. Kuzatuv maydoni tuprog‘ini aniqlash. 
8. Tuproq strukturasi deganda nima tushuniladi? 
 
 
 

---

130 
 
XII BOB. DUNYO IQLIMIDAGI GLOBAL ISISH VA 
DEMOGRAFIK MUAMMOLAR 
 
12.1. Iqlimdagi haqiqiy va mavhum xavf-xatarlar 
Yerda hayot shakllana boshlagandan so‘ng, million yillar mo-
baynida ob-havo va iqlim, geologik jarayonlar mo‘’tadil muvozanat 
holga keldi. Aslida yaxlit bo‘lgan Yer shari qit’alarga bo‘lindi, fasllar 
shakllandi, bir hujayralidan ko‘p hujayralilarga, yirik bargli, gulli va 
mevali daraxtlar, hayvonlarning hamma turlari iqlim va ob-havoga, 
tuproqqa va suvga qarab moslashdi. Yer sharidagi barcha tirik orga-
nizmlar o‘sishi va rivojlanishida ma’lum iqlim sharoitiga moslashdi va 
tabiatda o‘zaro biologik aylanish vujudga keldi. Biologik aylanish 
millionlab yillar davomida bir-biriga moslashib, o‘zaro uyg‘unlashib 
ketdi. 
Keyingi paytlarda Yer sharida odamning ko‘payib ketishi 
natijasida yoki 1800-yilda aholi soni 1,0 mlrd. bo‘lgan bo‘lsa, 1900-
yilda 1,7 mlrd., 1950-yilda 2,5 mlrd. va 2016-yilda 7,433 mlrd.dan 
oshganligi, odamlar o‘zlari uchun tabiatdan noto‘g‘ri foydalanayot-
ganligi sababli biosfera ifloslanib, zaharli gazlar miqdori oshib 
bormoqda. 
Atropogen va texnogen omillar natijasida iqlimga ta’sir ko‘rsa-
tilmoqda. Sanoatning rivojlanishi va avtotransportning ko‘payib borishi 
sababli atmosferaga katta miqdorda karbonat angidrid gazlari 
tashlanmoqda. Bundan tashqari, toshko‘mir, neft va gazning yonishi 
oqibatida atmosferaga katta miqdorda suv bug‘i tashlanadi. Parlanish 
oqibatida atmosfera yuqorisida karbonat angidrid va suv bug‘i qatlam 
hosil qilib, yuqoridan kelayotgan quyosh nurini to‘sadi va dimiqish 
paydo bo‘ladi hamda harorat ko‘tariladi. 
Iqlimdagi ikkinchi xavf Yevropa ob-havosini belgilovchi joy 
Grelandiya hisoblanadi yoki Yevropada sovuq yoki issiq bo‘lishi 
Grelandiya muzliklari bilan belgilanadi. Iqlimni o‘rganuvchi olimlar 
qadimgi muzliklarni tahlil qilib, havoning harorati oldingi davrlarda 
ma’lum muddat past, ma’lum muddat yuqori bo‘lishini, iqlim oldinlari 
ham o‘zgarib turganligini aniqlashdi. Ammo iqlimning keskin o‘zgarib 

---

131 
borishi tirik organizmlarning nobud bo‘lishiga olib keladi. Keyingi 
vaqtlar dunyoning iqlimshunos olimlari, ekologlar yerda havoning isib 
borishi o‘rtacha 3
°
S ni tashkil qilganligini ma’lum qilmoqdalar. Iqlim-
ning bunday isishi muzliklarning erib borishini ta’minlaydi. chuchuk 
suvlar dengiz va okeanlarning sho‘r suvlariga qo‘shilib ketadi. 
Chuchuk suvlarni okeanda paydo bo‘lishi, misol uchun, Atlantika 
okeanida Golfstrim oqimi harakatini o‘zgartirishi mumkin. Atlantika 
okeanining Grelandiya hududlarida «issiqlik vali» yoki uyumi aylanib 
turadi va okeanning ustki oqimida suv juda ko‘p bo‘lib, shu joyda 
aylanib soviydi va iziga, janub tomonga qaytadi. Iqlim o‘zgarishi 
oqibatida, olimlar fikriga ko‘ra, Golfstrim oqimining sirkulyatsiyasi o‘z 
faoliyatini to‘xtatishi mumkin. Bunga sabab, yerigan muzliklardan 
hosil bo‘lgan chuchuk suv uyumida tuz bo‘lmagani uchun uning tarkibi 
yengillashib, harakati to‘xtab qolishi ehtimoli bor. 
Bugungi kunda insoniyat uchun eng og‘ir xavf – global isish 
xavfidir. 
Global isish muammosi yoki parnik effektiga asosiy sabab 
atmosferaga har xil gazlarning ko‘p chiqarilishi yoki antropogen 
oqibatlar ta’siridir. Sivilizatsiya natijasida sanoat va texnika rivojlandi, 
avtomobillar soni keskin ko‘paydi, o‘rmonlar, o‘tloqlar kamayishi 
tufayli atmosferada SO
2
gazi miqdori oshdi. Sanoat chiqindilari qayta 
ishlanmasligi ham atmosferaga chiqadigan SO
2 
gazining oshib 
ketishiga sabab bo‘lmoqda. Demak, u yoki bu tarzda hosil bo‘lgan 
karbonat angidrid va boshqa zararli gazlar havoga tarqaladi, ularning 
ko‘zga ko‘rinmaydigan zarrachalari g‘ira-shira pardalar hosil qilib, 
havoda muallaq suzib yuradi. 
Toshko‘mirni yoqish natijasida ham ko‘plab karbonat angidrid gazi 
havoga uchib chiqadi. Xitoy dunyoda o‘z sanoati uchun eng ko‘p 
toshko‘mir ishlatadigan mamlakatlardan biri, shunday bo‘lgach, bu 
mamlakatda atmosferaga zaharli gazlar ko‘p tashlanadi. Ma’lumotlarga 
ko‘ra, General Motors avtomobil kompaniyasi keyingi yillarda 
avtomobil sotishni 18 foizga oshiradi. Shunday ekan, bu kompaniya 
dunyodagi barcha mamlakatlar ishlab chiqaradigan avtomobillar soniga 
teng miqdordagi avtoulovlarni sotadi. 
Bugungi kunda iqlimning o‘zgarib borishi insoniyat oldidagi eng 
dolzarb masalalardan biri bo‘lib turibdi. 
Parnik effekti yoki isib borish haqida 1990-yilda AQSH 
prezidentiga 49 ta Nobel mukofoti sovrindorlari murojaat etishdi. Ular 

---

132 
XXI asrdagi eng dahshatli xavf-xatar – global isish yoki parnik 
effektiga to‘xtalib, antropogen ta’sirida eng kuchli, xavfli o‘zgarishlar 
yuz berishini ta’kidlashdi va bu borada eng katta ilmiy ishlarni 
boshlashdi. 
Parnik effektining asosiy manbai suv bug‘i (u yer atmosferasida 0,3 
foiz bo‘lsa, parnik effekti natijasida 70 foizga yetadi) va aerozol 
hisoblanadi. Biz har yili 6000 km
3
(6·10
12
t) suv sarflaymiz, shundan 
asosiy qismi qaytmaydi.  
Har xil joyda, har xil haroratda katta miqdorda suvdan foydalanish 
va oqizish faqatgina atmosferada havo namligini oshirish imkonini 
beradi. Namlikning issiqni to‘plash, yig‘ish qobiliyati atmosferada 
sirkulyatsiya jarayoni buzilishiga, qo‘shimcha parlanishga, bulutlar va 
yog‘inlar hosil bo‘lishiga olib keladi. Chunki 6·10
12
t suv dunyodagi 
barcha daryolarning 16 foiz oqar suvi va atmosferadagi suv bug‘ining 
20 foizini tashkil etib, parnik effekti hosil bo‘lishida asosiy omil 
hisoblanadi.  
Atmosferani ham karbonat angidrid va issiq suv bug‘lari egallab 
olgandan so‘ng, Qo‘yoshdan keladigan ultrabinafsha nurlari miqdori 
kamayib boradi. Demak, biz parnik effekti nima, u qanday hosil bo‘ladi 
degan tushunchaga ega bo‘ldik.  
Atmosferaga suv bug‘lari ko‘p tashlanishiga yana bir sabab 
issiqlik-energiya kompleksi bilan bog‘liqdir. Eng ekologik toza 
hisoblangan gaz yonishi orqali (tarkibida 98 foiz metan gazi mavjud) 
havoda kislorod bilan reaksiyaga kirishadi. 
Demak, SN
4
+2O
2
+SO
2
+2N
2
O issiqlik tarzidagi kimyoviy reaksiya 
yuz beradi. Reaksiyada ishtirok etgan moddalarni hisoblasak, bir kg tabiiy 
gaz yonishidan 2,75 kg karbonat angidrid va 2,25 kg suv hosil bo‘ladi. 
Dunyoda gaz qazib olinadigan minglab joylarda qazib olish 
jarayonida va neft qazib olishda juda ko‘p suv bug‘i atmosferaga 
tashlanadi. Benzin yonganda quyidagi reaksiya boradi:
2S
8
N
16
+25O
2
+16SO
2
+18N
2
O+ issiqlik. 
Bir kg benzin yonganda 1,42 kg suv hosil bo‘ladi.  
Bir yilda dunyoda o‘rtacha 2,2 trln. m
3
tabiiy gaz (2,8 mlrd. t shartli 
yoqilg‘i hisobida) va 3,5 mlrd. t neft yonib bitadi. Ularning yonishidan 
atmosferaga 12 mlrd. t suv, isigan havo bug‘i (bu bir necha ming kub 
kilometr balandlikda) tashlanadi. 
Toshko‘mirning yonishi esa ikki bosqichda boradi:
2S+O
2
+2SO+ issiqlik; 

---

133 
2SO+O
2
+2SO
2
+issiqlik. Bunda suv hosil bo‘lmaydi. 
Mana shu vaziyatlar orqali biz atmosferada parnik effektini o‘z 
qo‘limiz bilan hosil qilamiz. Neft mahsulotlari yonganda atmosferaga 
SO
2
ga qaraganda 10 ming marta og‘ir zarrachalar uchib chiqadi. 
Bundan tashqari, yoqilg‘i moddalar yonishi uchun g‘oyat katta 
miqdorda kislorod sarf qilinadi. Chunonchi, 1 kg metan yonishi uchun 
atmosferadan 4 kg kislorod sarflanadi, bir yilda jahon bo‘yicha 
olinayotgan gaz uchun 11 mlrd. t kislorod sarflanishi aniq. 1 kg 
benzinning yonishi uchun atmosferada 3,5 kg kislorod sarf etiladi. 
Demak, dunyodagi neft mahsulotlarini qazib olish uchun yana 11,5 
mlrd. t kislorod zarur. 1 kg ko‘mirning yonishi uchun 2,7 kg kislorod 
zarur bo‘lsa, kavlab olinadigan 4,5 mlrd. t ko‘mir uchun yana 
atmosferadan 12 mlrd. t kislorod olinadi.  
Ko‘rib turibmizki, insoniyat o‘ziga zarur yoqilg‘ilar uchun har yili 
tabiatdan 35 mlrd. t kislorod sarflanishiga sababchi bo‘ladi. 
Demak, yoqilg‘i energetikasi atmosferani ham issiq bug‘lar bilan 
to‘yintiradi, ham undagi bor kislorodni olib qo‘yadi. Atmosferada 
kislorod kamayib, zaharli gazlar bilan to‘yinib borishi natijasida iqlim 
o‘zgaradi. Bulardan tashqari, boshqa sanoat korxonalari, avtomobillar, 
odamlarning turli harakatlari natijasida atmosferaga qancha karbonat 
angidrid tashlanadi va undan ko‘plab kislorod sarflanadi. 
Ma’lumotlarga ko‘ra, keyingi yillarda biz atmosferadan 10
13
t 
kislorodni oldik. Aslida havoda 1,5·10
15
t kislorod bo‘lib, u atmosfera 
bosimini saqlab turadi. 
Biosferadagi kislorod miqdori juda ko‘p emas, gidrosferaning 85, 
litosferaning 47 foizi kisloroddir. 
Kislorod tabiatda o‘z-o‘zidan hosil bo‘lmaydi, fotosintez 
jarayonidagina atmosferaga kislorod chiqadi. 
1970-yillardayoq mashhur Rim klubi yerdagi ekotizim atmosfe-
radan olib ishlatilayotgan kislorodni tiklash imkoniyatiga ega emas, 
degan fikrni o‘rtaga tashlagan edi. 
Oddiy (korroziya) zangning o‘zi milliardlab tonna kislorodni hazm 
qilib yuboradi va hokazo. Shu boisdan ham Kioto protokoliga asosan 
gazni mutlaqo yoqilg‘i sifatida ishlatmaslik kerak. Asosan suv, shamol 
va biomassa orqali energiya olish bilan atmosfera toza saqlanadi. Kioto 
protokoli bo‘yicha kislorodni saqlash, uni tejash birinchi o‘rinda turadi. 
Ma’lumotlarga ko‘ra, keyingi 10 ming yilda dunyo iqlimi mo‘’tadil 
bo‘lib kelmoqda, har bir qit’ada o‘ziga moslashgan o‘simlik, hayvon va 

---

134 
boshqa tirik organizmlar mavjud. Bu muhitni buzishga hech kimning 
va hech narsaning haqqi yo‘q.  
O‘zbekistondagi iqlim o‘zgarishi ham atmosferaga tashlanadigan 
gazlarning ko‘payishi bilan bog‘liqdir. Barcha rivojlangan mamlakatlar 
kabi bizning respublikamizda ham sanoat rivojlanishi, transportning 
ko‘payishi, antropogen omillar va Orol dengizining qurib borishi 
iqlimning o‘zgarib borishiga sabab bo‘lmoqda. Atmosfera havosi, 
tuproq mikroflorasi va ichimlik suvining ifloslanib borishi, ekologik 
muhitning buzilishi, o‘z navbatida iqlim o‘zgarishini tezlashtiruvchi 
omillar qatoriga kiradi. Keyingi kuzatishlarda iqlimning yillar bo‘yicha 
isib borishi yoki iqlim ta’sirida og‘ir oqibatlarning kelib chiqishi (turli 
to‘fonlar, suv toshqinlari, haddan ziyod ko‘p yog‘in tushishi, issiq 
iqlimli hududlarda kutilmaganda qor yog‘ishi, bahor oylarida qattiq 
sovuq bo‘lishi yoki anomal holatlar) ma’lum bo‘lmoqda. 
O‘zbekiston daryolari uchun qor ko‘p bo‘lishi va qalinligi katta 
ahamiyatga ega, chunki ularga keladigan suv qorlarning erishidan hosil 
bo‘ladi. Keyingi paytlarda qor basseynlarida qor hajmining kamay-
ganligi kuzatilmoqda. Bundan tashqari, respublikada kichik qor 
basseynlari yoki muzliklar tabiiy ravishda yo‘qolib, kattalaridagi 
muzlar ham bo‘laklarga bo‘linib ketmoqda. Albatta, bu holatni global 
isish bilan bog‘lash mumkin. Respublikada yanvar-mart oylarida asosiy 
qor zahirasi yog‘ishi kuzatiladi, ammo keyingi yillarda bu ko‘rsatkich 
nisbatan kamayib ketmoqda. Havo harorati yanvar-mart oylarida ko‘p 
yillik normadan yuqori bo‘lmoqda.
Eng katta muzliklar Pomir tog‘idagi Fedchenko, Shimoliy Tyan-
Shandagi Tuyuq suv, Xisor-Oloy tizmalaridagi Abramovdir. Bu 
muzliklarda keyingi paytlarda muz zaxiralari yiliga 1% miqdorda 
kamayib bormoqda. Muzliklarning kamayishi natijasida suv kamayadi, 
bu esa, o‘z navbatida, muzlarning atrof-muhitga yoyilishiga va 
ifloslanishiga olib keladi. 
Ko‘p yillik ma’lumotlarga ko‘ra, yerda havo harorati Quyosh bilan 
bog‘liq. Keyingi 250-yil davomida Quyosh haroratining biroz pasayishi 
kuzatilmoqda. 1960-yildan Quyosh aktivligi susaydi, bu holat 2060-
yilgacha davom etadi, ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, 2110-yilgacha 
harorat pasayib boradi. 
Quyosh aktivligi iqlim isishiga, pasayishi esa sovushiga olib keladi. 
Lekin metagalaktikada shunday ta’sirlar borki, u bizning atmosfera 
haqidagi tasavvurimizga sig‘maydi. 

---

135 
Quyosh aktivligi ba’zan sikllarda bo‘linib, har 11-yilda o‘tadi. 
Portlashlar vaqtida Quyosh juda katta energiya sarflaydi. 2003-yil 
noyabr oyida Quyosh portladi va bunda juda katta energiya sarflandi. 
Bu energiya bilan Moskvadek katta shaharni 200 mln.-yil ta’minlash 
mumkin. Shuning uchun ham Quyoshning energiyasi tugaydi, degan 
so‘zlar mutlaqo afsona. Hisob-kitoblarga ko‘ra, Quyosh energiyasi 5 
milliard yillardan so‘ng tugashi mumkin. Demak, golland fizigining 
so‘zi mutlaqo asossiz. 
Gamburg meteorologiya instituti xodimlari ma’lumotiga ko‘ra, 
keyingi 10-yilda Germaniyada issiq kunlar soni 10-20 kunga uzayadi, 
Janubiy Yevropada 50 kunlab bir tomchi ham yomg‘ir yog‘maydi. 
Keyingi ma’lumotlardan ma’lum bo‘lishicha, planetamizda havo 
harorati yaqin o‘n yillarda 1,4-5,8
0
S ga oshishi kutilmoqda. Bu – 
sahrolar, cho‘llar ko‘payishiga, abadiy muzlar erishiga, Tinch okeani 
sathi ko‘tarilishiga olib keladi. Ekspertlar ma’lumotiga qaraganda, havo 
haroratining 4
0
Sga oshishi natijasida barcha muzliklar erib bitadi. 
Uncha aniq bo‘lmagan ma’lumotlarda qayd etilishicha, ikki qutbdagi 
muzlik erib bitsa, suv sathi 100-110 m ga ko‘tariladi, dunyoning 
ko‘pgina mamlakatlari suv ostida qoladi. «Nature» jurnali xabariga 
ko‘ra, Arktikadagi muzliklar maydoni va qalinligi kichrayib bormoqda. 
Bu boradagi ko‘rsatkichlar 1990-yildagiga qaraganda hozir 40 foizga 
past. Agarda muzliklarning erishi shu tarzda davom etsa, keyingi 100-
yil ichida Arktikada mutlaqo muz qolmaydi. Tinch okeani suvi 
ko‘tariladi. Bu bir qator hayvonlarning turlari, xususan, qutb ayig‘ining 
qirilib ketishiga sabab bo‘ladi. Suv ko‘payishi natijasida G‘arbiy va 
Shimoliy Yevropani isituvchi Golfstrimning ham kuchi pasayadi. 
Demak, global isish bilan global sovush ham yuz berib, -40
0
S harorat 
oddiy hol bo‘lib qoladi. Iqlim o‘zgarishi, ko‘plab populyatsiya hamda 
turlarning qirilib ketishiga olib keladi va bu yo‘qotish hech qachon 
tiklanmaydi. Aslida, bu ta’sir tabiatning emas, balki insonning tabiatga 
«oliy ximmati» oqibatidir.