O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Qonuniyatni amalda qo‘llash. Aniqlangan qonuniyat ma’lum bir amaliyot 
sohasida, masalan, tergov jarayonida gumon qilinuvchini so‘roq qilish psixologiyasini 
o‘rganishdan to‘plangan tajriba keyingi tergov jarayoni uchun kerak bo‘ladi. 
Ko‘pgina xodimlar amaliy faoliyatlarida hamisha shaxsiy hamda boshqalarning 
tajribalarini umumlashtiradilar. Lekin, shunday bo‘lsa ham, har holda bunday 
umumlashtirishlar ilmiy jihatdan yetarli asoslangan bo‘lmaydi, boshqacha qilib 
aytganda muhim aniqlik va teranlik bilan ajralib turmaydi. 
Kasbiy psixologiyaning o‘ziga xos prinsiplari mavjud. Har qanday usulda 
o‘tkaziladigan psixologik tekshirishlar qator prinsiplarga rioya qilishni talab etadi. 
Masalan: subyektiv (psixologik) asosga nisbatan obyektiv (moddiy) asosning 
birlamchiligi, psixikaning taraqqiyotida faoliyatning yetakchilik roli, psixik 
hodisalarning o‘ziga xos bog‘liqligi prinsipi, psixologik faoliyatni o‘rganishda 
obyektivlik prinsipi, nazariya bilan amaliyotning bog‘liqligi prinsipi. 
Subyektiv asosga nisbatan obyektiv asosning birlamchiligi prinsipi psixika 
moddiy bo‘lmasa ham moddiylikdan ayri holda yashay olmasligidan kelib chiqadi. 

---

Shaxsni o‘rganishda biz psixik faoliyatning ko‘plab tashqi ko‘rinishlariga duch 
kelamiz. Ulardan asosiylari: 

og‘zaki va yozma nutq. Psixolog uchun shaxsning o‘zi (shaxsiy hisobot 
ma’lumotlari) haqidagi mulohazalari g‘oyat muhim hisoblanadi. Nutq orqali 
shaxslarning fikrlari, hissiyotlari, qarashlari, intilishlari, bilimi va boshqalar haqida 
xulosaga kelish mumkin; 

shaxs faoliyatining mahsuli. Shaxslar psixikasi haqida ularning o‘z qo‘llari 
bilan yasagan buyumlar, asbob-uskunalar, turli yasamalar, rasmlar va boshqalar 
aniqroq ma’lumot beradi; 

psixik faoliyatning tashqi ko‘rinish va tanada namoyon bo‘lishi. Bu ko‘z 
qarashining ma’nodorligi, yuz mimikasi, imo-ishora, nafas olish va qon aylanishining 
o‘zgarishi, miya elektr faolligining o‘zgarishi va hokazo. 
Shuni ham ta’kidlab o‘tish zarurki, bunday holatda faqat psixikaning tashqi 
namoyon bo‘lishigina emas, balki psixikaning o‘zi tashqi namoyon bo‘lishiga qarab 
ham o‘zgaradi. Agar tergovchi yoki aybdor masalan, so‘z yozishda xatoga yo‘l 
qo‘ydi. Ushbu faktni aniqlash (bir harf o‘rniga boshqa harf yozilgan)dan avval 
xatoning sabablarini bilish lozim. 
Psixikani tashqi namoyon bo‘lish shakli orqali o‘rganish vositali bilish deyiladi. 
Psixologiya fani tarixida uzoq yillarga qadar psixikani o‘rganishning asosiy metodi 
sifatida o‘z-o‘zini kuzatish (introspensiya) metodidan foydalanib kelingan. Biz o‘z 
ichki dunyomizni bevosita his qilamiz. Psixologiya uchun o‘z-o‘zini kuzatish metodi 
o‘ta qulay tuyuladi. Lekin masalaga bunday qarash xatodir, chunki o‘z-o‘zini 
kuzatish ko‘pincha umumiydan oddiy yoki tasodifiyni farqlash imkonini bermaydi, 
psixik faoliyat jarayonini noto‘g‘ri ko‘rsatadi. 
Psixika taraqqiyotida faoliyatningyetakchi o‘rin tutishi prinsipi inson 
psixikasining mehnatda yuzaga kelishi va faoliyatda tarkib topishidan kelib chiqadi. 
Shunga ko‘ra, psixikani kishining amaliy faoliyatidan ayri holda o‘rganish mumkin 
emas. 
Psixik hodisalarning o‘zaro bog‘liqlik prinsipi bizning ichki dunyomiz yagona, 
bir butun ekanligidan, ma’lum shart-sharoitlarda shakllangan, muayyan shaxslarga 
xos miyaning mahsuli ekanligidan kelib chiqadi. Shu jihatdan shaxslarning ayrim 
tomonlarini, uning psixikasini o‘rganishning o‘zi asosiy maqsad bo‘lib qolmasligi 
kerak. Har bir tekshirishda biror psixik hodisaning boshqa psixik hodisalar bilan 
uzviy aloqasini va ta’sirini hisobga olish lozim bo‘ladi. 
Psixik faoliyatni o‘rganishda obyektivlik prinsipi boshqa tekshi- ruvchilar qatori 
psixologdan ham hodisaning aniq tafsilotlarini o‘rganishni, real holatni 
ifodalamaydigan shoshilinch umumlashtirish va xulosalarga yo‘l qo‘ymaslikni talab 

---

qiladi.