O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika inistitu

Shaxs individlararo munosabatlar sub'yektidir. "Individ" va "shaxs" 

---

tushunchalarining bir-biriga mos kelmasligi va aynan uxshash emasligi faktidan shu 
narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi faoliyatning xar bir ishtirokchisi uchun 
ushbu faoliyatning mazmuni, kadriyatlari va moxiyati orkali namoyon buladigan 
shaxslararo barkaror boglanishlar sistemasidagina anglanilishi mumkin. Bunday 
shaxslararo alokalar realdir, lekin ular tabiatan "gayrixissiy"dir. Ular jamoaga 
kiradigan odamlarning konkret individual xususiyatlari va xatti-xarakatlaridan 
namoyon buladi, lekin ularning sababchisi bula olmaydi. Ular xar bir individlararo 
alokalar sistemasida va undan kengrok mikyosda-ijtimoiy munosabatlar sistemasida 
egallaydigan aloxida mavkeini belgilab beradigan ana shu shaxsiy xislatlarini 
namoyon kiladigan gurux shaklidagi sha faoliyatning aloxida fazilatini tashkil etadi. 
Shaxs va individuallik. Xar bir kishining shaxsi uning individualligi vujudga 
keltiradigan xislatlar va fazilatlarning fakat unga xos birikuvidan tarkibtopgandir. 
Individuallik-kishining uziga xosligini, uning boshka odamlardan farkini aks 
ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter 
xususiyatlarda, odatlarda, ustun darajadagi kizikishlarda, bilish jarayonlariga oid 
fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da kobiliyatlarda, faoliyatning shaxsga xos 
uslubda va xokazolarda namoyon buladi. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir 
xildagi birikmasini uzida mujassamlashtirilgan odam yuk-inson shaxsi uz 
individualligi jixatidan betakrordir. 
Shunday kilib individuallik inson shaxsiga xos fazilatlarning fakat bitta jixati 
bulib xisoblanadi, xolos! 
Individuallik bilan shaxsning tuzilishi urtasidagi uzaro bogliklik.  
"Shaxs 
va individuallik" tushunchalari kanchalik darajada birlikdan iborat bulganiga 
karamay, bir-biriga mos kelmasligining uzi xam shaxsning tuzilishini kishining 
individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan allakanday shakl 
sifatida tasavvur kilish imkoniyatini bermaydi. "Shaxs" va "individuallik" 
tushunchalari (xuddi "individ" va "shaxs" tushunchalari singari) aynan bir-biriga 
uxshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiat ijtimoiy munosabatlar sub'yekti 
sifatida, individning sitemasi tarzidagi sosial fazilat sifatida karaladigan Garb 
psixologiya fanining nomarksistik yunalishlarida shaxs bilan individuallikning 
strukturasi (ya'ni tuzilishi, tashkil topishi) bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. 
Bunday psixologik maktablar va yunalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi 
anik ta'riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini tulaligicha uz ichiga oladi va ta'riflab 
beradi, degan nuktai nazarni ilgari surishadi. Jumladan, psixologlar maxsus shaxsiy 
suroknomalarni kullashadi (bular sinaluvchining uziga, uzining individual-shaxsiy 
fazilatlariga uzi baxo berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan uziga xos 
anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini taxlil kilgan va surok natijalarini 
matematik amallar vositasida kayta ishlagan xolda tadkikotchi biron bir xislatning 
(tipning) ana shu xislatga mos keladigan darajasida namoyon bulishining sonlar bilan 
ifodalanadigan belgisiga ega buladi. Lekin bunday metodlr yordamida nari borsa 
kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur kilish mumkin. Birok kishi jalb 
etilgan ijtimoiy munosabatlarning "yaxlit birligida" shaxsni xar tomonlama tavsiflab 

---

bulmaydi. 
Xakikatda esa, agar shaxs xamisha uzining konkret sosial muxiti bilan "xakikiy 
munosabatlari" sub'yekti sifatida namoyon bulishi inobatga olinadigan bulsa, 
"shaxsning tuzilishiga konkret sosial guruxlar va jamoalar faoliyati va munosabatida 
tarkib topadigan ana shu "xakikiy munosabatlar" va alokalar mukarrar tarzda 
kiritilishi shart. Suroknomalar esa kishining uziga xali shakllanib bulmagan sosial 
muxit sharoitidagi, "umuman mavxum muxitda"gi xolati buyicha beradigan baxosiga 
muljallangandir. Shaxsning individlararo real munosabatlaridan iborat jixatini 
suroknomalarda aks ettirib va aniklab bulmaydi. aytib utilganidek, suroknomalar 
shaxsning tuzilishiga umumiy ta'rif berish xukukiga da'vogarlik kilar ekan, aslida 
individuallikni tavsiflashga, individuallik xislatlarining uning bir asosiy belgilari 
(omillari) atrofida tashkil bulishi prinsiplarini topishga urinishlar bilan cheklanadi. 
Majoziy ma'noda aytganda individual-psixologik xislatlarning keng "kolleksiyasi" 
yorliklar 
takiladigan 
("shizotimiya-siklotimiya" 
"introversiya-ekstroversiya", 
"xissiyotlilik-vazminlik" va xokazo) bir kancha "vitrinalarda" joylashtiriladi. 
Jumladan, 
psixologiyada 
individuallikning 
kupgina 
xislatlari-moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular 
kabilar aniklangandir. Bular jumlani individning uziga xosligini kursatadi. Bu
psixologik xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro munosabatda bulib, oshkor yoki 
oshkora bulmagan xolda allakanday muxitning mavjudligini takozo etadi. Shaxs 
aynan ana shunday muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish 
va xokazolarni namoyon kiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual fazilatlari bu 
tadkikotlarda izchil, uzgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bulsa, u 
xolda sosial muxit uzgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, "umuman 
muxit" sifatida tasavvur kilinadi. Sosial muxitning "shaxs-muxit"dan iborat uzaro 
munosabatiga kiyosan as'ana bulib kolgan mexanistik tarzda talkin kilinishi muxitni 
yo faol shaxsning uz kuch-gayratlarini ishga soladigan maydon sifatida, yoxud gurux 
tarzida shaxsga tazyik kursatuvchi kuch sifatida izoxlaydi. Shaxsning va uni kurshab 
turgan sosial muxitning uzaro birgalikdagi xarakatining faol xususiyati tugrisidagi 
tasavvur garb fanida na shaxs psixologiyasining nazariy kismlari tukimalariga va na 
shaxsiy tadkik etishning psixologik metodlariga kiritilmagandir. 
Boshka tadkikotlarda kishi individualligining ekstrapunitivligi (uzining xususiy 
muvaffakiyatsizliklari uchun aybni boshka odamlarga agdarish mayli) kabi belgisi 
yaxshi jamoa a'zosining fe'l-atvoriga xos bulish-bulmasligi, ya'ni bu uning shaxsida 
mukarrar namoyon blish-bulmasligi aniklandi. Oldiniga shaxs testi yordamijda 
ekstrapunitivligi yakkol sezilib turgan sportchilar (sportning uynaladigan turlariga oid 
komandalarning a'zolari ular juda xam kupchilik edi) guruxi aniklanadi. 
Individuallikning ushbu belgisi ular uchun yetakchi xisoblanmish sport faoliyatida 
ularning shaxsiga oid fazilatlarni anik kursatib beradigandek tuyuladi. Xakikatda esa 
sportchilarning yaxshi uyushgan guruxlarida (xakikiy jamoalarda), shaxsiy test 
ma'lumotlariga binoan ekstrapunitiv shaxslar uz komandasi a'zolariga nisbatan 
jamoaning aynan bir xil bulib kolishiga karatilgan munosabatda bula boshlashibdi 

---

(11.6.ga karang), ya'ni shaxsning ekatrapunitiv belgisiga tomomila karama-karshi 
fazilatni namoyon kilishibdi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga 
karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga, birinchi navbatda, uning 
individualligini kursatadigan va fakat extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va 
xokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishigina emas, 
balki shaxsning rivojlanish darajasi xai xil bulgan guruxlarda, ana shu gurux uchun 
yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan individlararo munosabatlarda 
uzini namoyon etishni xam kushish shart.